«`html
Mattias Xuss 35 yil avval Shveytsariyaning Rona muzligi bilan birinchi uchrashuvini eslaydi, o’shanda muzlik uning oilasining mashinasi to’xtab turgan joydan bir qadam narida edi.
«Muzlikka birinchi marta qadam qo’yish vaqtning abadiyligi haqida chuqur tuyg’uni uyg’otdi», deydi Xuss.
Bugungi kunda muzlikka o’sha joydan yetib borish uchun yarim soatlik yo’l kerak bo’ladi, bu o’tmish bilan keskin farq qiladi.
«Har bir qaytish tashrifi uning avvalgi holatini eslatadi», deydi Xuss, hozirda Shveytsariyada Muzlik Monitoringi (GLAMOS) direktori, «va muzlikning bolaligimdagi ko’rinishi.»
Bu hikoya butun dunyo bo’ylab ko’plab muzliklarda aks sado beradi, chunki bu muz daryolar tez sur’atlar bilan chekinmoqda.
Jahon Meteorologiya Tashkilotining yaqinda e’lon qilingan hisobotiga ko’ra, Grenlandiya va Antarktida yirik muz qatlamlarini hisobga olmaganda, muzliklar 2024-yilda 450 milliard tonna muz yo’qotdi.
Bu hajm balandligi, kengligi va chuqurligi 7 km bo’lgan ulkan muz blokiga teng – 180 million olimpiya o’lchamdagi suzish havzasini to’ldirish uchun yetarli suv.
«Butun dunyo bo’ylab muzliklar erimoqda», deydi Bremen universiteti Geografiya instituti professori Ben Martsion. «Ular global isish tufayli tobora dushmanona bo’lib borayotgan iqlimda mavjud.»
GLAMOSning shu hafta e’lon qilingan ma’lumotlariga ko’ra, Shveytsariya muzliklari ayniqsa ta’sirlangan bo’lib, so’nggi o’n yillikda muz massasining chorak qismini yo’qotgan.
«Bu erishning miqyosini tushunish juda qiyin», deydi doktor Xuss.
Biroq, sun’iy yo’ldosh va yer darajasidagi nuqtai nazardan olingan vizual dalillar aniq tasvirni chizadi.
Sun’iy yo’ldosh tasvirlari doktor Xussning 1990-yildagi birinchi tashrifidan beri Rona muzligining o’zgarishini ko’rsatadi va muz hukmronlik qilgan joyda ko’lni ochib beradi.
Yaqinda, Alp tog’laridagi gliatsiologlar yillik muz yo’qotilishini 2% «ekstremal» hodisa deb hisoblashdi.
Biroq, 2022-yil bu mezonni buzdi, Shveytsariyaning qolgan muz hajmi bir yil ichida deyarli 6% ga kamaydi.
2023, 2024-yillarda va 2025-yilga qadar sezilarli yo’qotishlar davom etdi.
Oslo universiteti gliatsiologiya professori Regina Xok 1970-yillardan beri Alplarni kuzatib kelmoqda.
U o’z hayoti davomida guvoh bo’lgan o’zgarishlarni «haqiqatan ham hayratlanarli» deb ta’riflaydi va «hozir ko’rayotgan o’zgarishlarimiz juda katta va bir necha yil ichida sodir bo’lmoqda» deb ta’kidlaydi.
Shveytsariyaning shimoli-sharqida joylashgan Klariden muzligi 20-asrning oxirigacha nisbatan barqaror muvozanatni saqlab qoldi, qor yog’ishi va erish yo’qotishlari taxminan teng edi.
Biroq, bu asr tez erishni olib keldi.
Ko’plab kichikroq muzliklar uchun, masalan, Shveytsariya Alplarining shimoli-sharqidagi Pizol muzligi uchun o’zgarish qaytarilmas bo’ldi.
«Bu men bir vaqtlar kuzatgan muzlik edi va endi u butunlay yo’qoldi», deydi doktor Xuss. «Bu meni albatta xafa qiladi.»
Fotografik yozuvlar uzoq o’tmish haqida tushuncha beradi.
Shveytsariyaning janubida, Italiya chegarasi yaqinida joylashgan Gries muzligi so’nggi asrda taxminan 2,2 km (1,4 milya) ga chekindi. Katta muzlik ko’li endi muzlikning oxiri bir vaqtlar turgan hududni egallaydi.
Shveytsariyaning janubi-sharqida, Pers muzligi bir vaqtlar vodiydagi katta Morteratsh muzligini boqardi. Ikki muzlik endi aloqasiz.
Bundan tashqari, Alplarning eng katta muzligi, Buyuk Aletsh so’nggi 75 yil ichida taxminan 2,3 km (1,4 milya) ga chekindi. Daraxtlar endi bir vaqtlar muz bilan qoplangan hududda o’smoqda.
Muzliklarning kengayishi va qisqarishi millionlab yillar davomida sodir bo’lgan tabiiy jarayonlardir.
17, 18 va 19-asrlarning sovuqroq davrlarida, Kichik Muzlik Davri deb nomlanuvchi, muzliklar muntazam ravishda oldinga siljidi.
Bu davrda ko’pchilik Alpin xalq og’zaki ijodida xurofot bilan qaraldi, ularning taraqqiyoti qishloqlar va ekin maydonlariga tajovuz qilganligi sababli yovuz kuchlarga tegishli edi.
Hatto qishloq aholisi ruhoniylarni muzliklar ruhini tinchlantirish va ularni tog’ tepasiga chekinishga undash uchun chaqirganlari haqida hikoyalar ham bor.
Muzliklar Alplar bo’ylab keng tarqalgan chekinishni taxminan 1850-yilda boshladi, garchi vaqt mintaqaviy jihatdan farq qilsa ham.
Bu davr sanoatlashtirishning yuksalishi bilan bir vaqtga to’g’ri keldi, o’shanda qazib olinadigan yoqilg’ilarni, ayniqsa ko’mirni yoqish atmosfera haroratini isitishni boshladi. Biroq, o’tmishda tabiiy va inson tomonidan qo’zg’atilgan sabablarni ajratish qiyin bo’lib qolmoqda.
Shunga qaramay, so’nggi 40 yil ichida kuzatilgan tezlashgan yo’qotishlar asosan inson faoliyati bilan bog’liqligiga shubha yo’q.
Inson tomonidan qo’zg’atilgan global isish bo’lmasa – qazib olinadigan yoqilg’ilarni yoqish va katta miqdordagi karbonat angidrid (CO2) chiqarish natijasida – muzliklar nisbatan barqaror bo’lishi mumkin edi.
«Biz faqat CO2 emissiyasini hisobga olgan holda kuzatilgan o’zgarishlarni to’liq hisobga olishimiz mumkin», deydi professor Martsion.
Xavotirga qo’shimcha ravishda, ushbu ulkan muz massalarining tez isib borayotgan iqlimga to’liq javob berishi uchun o’n yillar kerak bo’ladi. Bu shuni anglatadiki, global haroratlar darhol barqarorlashsa ham, muzliklar chekinishda davom etadi.
«Kelajakdagi muzliklarning erishining katta qismi allaqachon muqarrar», deydi professor Martsion. «Muzliklar iqlim o’zgarishidan orqada qolmoqda.»
Biroq, umid qilish uchun hali ham sabab bor.
Shu yil Science jurnalida chop etilgan tadqiqot shuni ko’rsatadiki, agar global isishni sanoatgacha bo’lgan darajadan (1800-yillarning oxiri) 1,5C dan yuqori bo’lmagan darajada cheklash dunyo tog’ muzliklarida qolgan muzning yarmini saqlab qolishi mumkin.
Hozirgi prognozlarga ko’ra, asr oxirigacha sanoatgacha bo’lgan darajadan taxminan 2,7C isish kuzatilishi mumkin, bu esa dunyo muzliklarining to’rtdan uch qismini yo’qotishga olib kelishi mumkin.
Daryolar va oxir-oqibat okeanlarga oqadigan suvning ko’payishi dengiz sathining ko’tarilishiga hissa qo’shadi, bu esa butun dunyo bo’ylab sohilbo’yi aholisiga tahdid soladi.
Biroq, muzliklarga chuchuk suv uchun tayanadigan tog’ jamoalari muz yo’qolishiga ayniqsa zaif bo’ladi.
Muzliklar tabiiy suv omborlari bo’lib, sovuq va nam davrlarda qor shaklida suvni saqlaydi, bu muzga aylanadi va iliq davrlarda erigan suv shaklida chiqaradi.
Bu erigan suv issiq, quruq yozda daryo oqimini barqarorlashtirishda muhim rol o’ynaydi – hech bo’lmaganda muzlik yo’qolguncha.
Ushbu muhim suv resursining yo’qolishi sug’orish, ichimlik suvi, gidroenergiya va hatto kemachilik uchun muzliklarga bog’liq bo’lganlarning barchasiga ta’sir qiladi.
Shveytsariya o’z muammolariga duch kelayotgan bo’lsa-da, oqibatlari Osiyoning yuqori tog’li hududlari uchun, ba’zan keng muz zaxiralari tufayli Uchinchi Qutb deb ataladigan hudud uchun ancha chuqurroqdir.
Taxminan 800 million odam, hech bo’lmaganda qisman, bu mintaqadagi muzliklardan erigan suvga, ayniqsa qishloq xo’jaligi maqsadlarida tayanadi. Bunga Xitoy, Hindiston, Pokiston va Afg’onistonning bir qismini ta’minlaydigan yuqori Hind daryosi havzasi kiradi.
Yozlari quruqroq bo’lgan hududlarda muz va qordan erigan suv bir necha oy davomida suvning yagona manbai bo’lishi mumkin.
«Biz eng katta zaiflikni shu yerda ko’ramiz», deydi professor Xok.
Isiyotgan dunyoda muzliklarning kelajak istiqbollari haqida o’ylashda olimlar qanday his-tuyg’ularni boshdan kechirmoqda?
«Bu dilni xira qiladi», deydi professor Xok. «Lekin ayni paytda, bu ham kuch beradi. Karbonsizlanib, [karbon] izimizni kamaytirish orqali biz muzliklarni saqlab qolishimiz mumkin.»
«Buni amalga oshirish kuchi bizning qo’limizda.»
Yuqori surat: Tskierva muzligi, Shveytsariya Alplari, 1935 va 2022-yillarda. Muallif: swisstopo va VAW Glaciology, ETH Zurich.
Dominik Beyli va Ervan Rivaul tomonidan qo’shimcha hisobot.
BBCning Jastin Roulett bilan iqlim va atrof-muhit haqidagi so’nggi hikoyalaridan xabardor bo’lish uchun Bizning Kelajak Yer byulletenimizga obuna bo’ling. Buyuk Britaniyadan tashqarida? Bu yerda xalqaro axborotnomamizga obuna bo’ling.
Konservativ yetakchi nolga teng maqsadlar «yaratganidan ko’ra ko’proq ish o’rinlarini yo’q qilmoqda» deydi.
Sara Adamsning kirish qiyin bo’lgan joylarni qidirishi ko’pincha kayakni, shuningdek, cho’tka va molbertni talab qiladi.
Rio-de-Janeyroda kelasi oy bo’lib o’tadigan atrof-muhit mukofoti marosimida eng yaxshi 1 million funt sterlinglik sovrinni qo’lga kiritish uchun o’n beshta loyiha ro’yxatga kiritildi.
Aholiga o’z jamoalarida tabiatni ko’paytirish va atrof-muhitni muhofaza qilish tavsiya etilmoqda.
3D video o’yinining ushbu mahalliy talqini bolalarni qirg’oq eroziyasi kabi narsalar haqida ma’lumot berishga qaratilgan.
«`