«`html
Tasavvur qiling-a, AQSh prezidenti birgina tugmani bosish orqali Yevropa internetini o’chirib qo’yishi mumkin bo’lgan vaziyatni.
Garchi bu ehtimoldan yiroq, hatto g’ayrioddiy tuyulishi mumkin bo’lsa-da, bu ehtimol yaqinda texnologiya sanoati va siyosiy doiralarda jiddiy ko’rib chiqildi. Vashington bilan kuchayib borayotgan tarangliklar Yevropa Ittifoqining Amerika texnologiyalariga qaramligi haqidagi xavotirlarni kuchaytirdi.
Bu xavotirning markazida uchta AQSh giganti – Google, Microsoft va Amazon – Yevropa bulutli hisoblash infratuzilmasining 70 foizini ta’minlayotgani yotadi, bu ko’plab onlayn xizmatlar qurilgan poydevordir.
Savol tug’iladi: AQShning oldindan aytib bo’lmaydigan rahbari munosabatlar sezilarli darajada yomonlashsa, bu vaziyatdan qurol sifatida foydalanishi mumkinmi, ehtimol bu kompaniyalarga Yevropada xizmat ko’rsatishni to’xtatishni buyurish orqali?
«Muhim ma’lumotlar foydalanishga yaroqsiz bo’lib qoladi, veb-saytlar o’chib qoladi va kasalxona IT tizimlari kabi muhim davlat xizmatlari tartibsizlikka tushadi», deb ogohlantiradi Yevropa Ittifoqi siyosatchilariga maslahat beruvchi raqamli boshqaruv bo’yicha mutaxassis Robin Berjon.
U AQShning potentsial «o’ldirish tugmasi» haqidagi xavotirlarga jiddiy qarash muhimligini ta’kidlaydi. «Biz qanchalik muammoga duch kelishimizni aytish qiyin.»
Microsoft, Google va Amazon Yevropa Ittifoqi mijozlarining ma’lumotlarini himoya qilish va bunday ssenariyni oldini olish uchun mo’ljallangan «suveren» bulutli hisoblash yechimlarini taklif qilishlarini ta’kidlaydi. BBC AQSh G’aznachilik Departamentidan izoh olish uchun murojaat qildi.
Yevropada «raqamli suverenitet» yo’qligi haqidagi xavotirlar uzoq vaqtdan beri saqlanib kelmoqda, bu yerda AQSh firmalari nafaqat bulutli hisoblash, balki apparat, sun’iy yo’ldosh interneti va endi sun’iy intellektda ham ustunlik qiladi.
Hatto mintaqaning asosiy mobil operatsion tizimlari – Apple va Android – va to’lov tarmoqlari – Mastercard va Visa – ham amerikalikdir.
Bu qo’rquvlar may oyida Niderlandiyadagi Xalqaro Jinoyat Sudi (XJS) bosh prokurori Karim Xon Oq uy tomonidan kiritilgan sanksiyalardan so’ng Microsoft Outlook elektron pochta akkauntiga kirish imkoniyatini yo’qotgani ma’lum bo’lgach, kuchaydi.
XJS Isroil-G’azo mojarosidagi rollari bilan bog’liq holda Isroil rasmiylari, jumladan, Bosh vazir Binyamin Netanyaxu uchun hibsga olish orderlarini bergan edi – janob Tramp buni «noqonuniy» deb hisobladi.
Xon o’ziga nisbatan jinsiy axloqsizlik bo’yicha tergov yakunlanishini kutib, vaqtincha o’zini chetlatdi.
Microsoft XJSga xizmat ko’rsatishni «hech qanday nuqtada» to’xtatmagan yoki to’xtatib qo’ymaganligini ta’kidlaydi, garchi u XJS bilan «uzilishga olib kelgan jarayon davomida» aloqada bo’lgan.
Ushbu hodisadan beri raqamli suverenitet Bryusselda ustuvor vazifaga aylandi va ba’zi davlat tashkilotlari AQSh provayderlariga alternativlarni o’rganmoqda.
Lekin AQSh texnologiyasidan voz kechish real istiqbolmi?
Raqamli suverenitet keng ma’noda boshqaruv organining o’z chegaralari ichidagi ma’lumotlar va texnologiya tizimlarini nazorat qilish qobiliyati sifatida ta’riflanadi.
Bir muammo shundaki, taqqoslanadigan alternativlarning cheklanganligi.
Yevropada o’zining bulutli hisoblash provayderlari bor, masalan, Fransiyaning OVHCloud, Germaniyaning T-Systems yoki Delos.
Biroq, ular bozorning kichik bir qismini tashkil etadi va Forresterning raqamli suverenitet bo’yicha ixtisoslashgan katta tahlilchisi Dario Maistoning so’zlariga ko’ra, ko’lam va qobiliyatlar kengligiga ega emas.
Xuddi shunday, Office va Windows kabi umumiy dasturlar uchun ochiq kodli alternativalar mavjud. Tarafdorlar ularning shaffofligi va qulayligini ta’kidlasalar-da, ular ko’pincha o’rnatilgan variantlarning to’liqligi va tanishligiga ega emaslar.
Suveren alternativlarga o’tish «bir kechada sodir bo’lmasa-da», janob Maisto buni imkonsiz degan «afsona» ekanligini ta’kidlaydi.
U Germaniyaning Shlezvig-Golshteyn shtatining Microsoft Office 365 va Windows kabi mahsulotlarini LibreOffice va Linux kabi ochiq kodli yechimlar bilan almashtirish bo’yicha davom etayotgan harakatini misol qilib keltiradi. Daniya Raqamlashtirish vazirligi shunga o’xshash tashabbusni sinovdan o’tkazmoqda.
«Ba’zan biz tashkilotlarimizda xususiy dasturiy ta’minotning rolini haddan tashqari baholaymiz», deb taklif qiladi janob Maisto va ochiq kodli yechimlar so’z bilan ishlash va elektron pochta kabi muhim xizmatlar uchun juda mos keladi.
«Tashkilotlarning ochiq koddan foydalanmasligining asosiy sabablari xabardorlikning yo’qligi va kiber xavfsizlik haqidagi noto’g’ri qo’rquvdir», deya qo’shimcha qiladi u.
«Bizning prognozimiz shundaki, keyingi besh-o’n yil ichida ushbu uyg’onish qo’ng’irog’i tufayli [bu yechimlarga] tezlashgan o’tish bo’ladi.»
OVHCloud bosh direktori Benjamin Revkolevschi BBCga bergan intervyusida uning firmalari Yevropadagi davlat va xususiy tashkilotlarning suverenitet ehtiyojlarini qondirishga tayyor ekanligini aytdi.
«Faqat Yevropa bulut provayderlari, Yevropa Ittifoqida joylashgan va Yevropa boshqaruvi bilan, noevropa qonunlariga daxlsizlikni taklif qilib, sezgir va shaxsiy ma’lumotlarni himoya qila oladi», deydi u.
Biroq, Microsoft, Amazon va Google allaqachon ma’lumotlarni AQShda emas, balki mijozning mamlakati yoki mintaqasidagi serverlarda saqlash orqali raqamli suverenitet bilan bog’liq muammolarni hal qiluvchi yechimlarni taqdim etishlarini ta’kidlaydilar.
Google BBCga shuningdek, T-Systems kabi ishonchli mahalliy Yevropa Ittifoqi yetkazib beruvchilari bilan hamkorlik qilishini, ularga mijozlar ma’lumotlarini shifrlashni nazorat qilish huquqini berishini va mijozlarga «o’z ma’lumotlariga nisbatan texnik veto» berishini aytdi. Germaniya armiyasi uning mijozlari qatoriga kiradi.
Shu bilan birga, Microsoft prezidenti Bred Smit AQSh hukumati xizmatlarni to’xtatib turish to’g’risida buyruq bergan taqdirda «o’ta ehtimoldan yiroq» voqea yuz berganda sudga murojaat qilishga va Yevropa shartnomalariga shu mazmundagi bandni kiritishga va’da berdi.
«Biz Yevropa Komissiyasi va Yevropa mijozlarimiz ishonch bilan ishlashi uchun zarur bo’lgan variantlar va kafolatlarga ega bo’lishini ta’minlash uchun yangi usullarni qidirishda davom etamiz», dedi Microsoft vakili BBCga.
Bryusselda joylashgan Yevropada tartibga solish markazi (CERRE) tahlil markazidan Zax Meyers muhim hukumat ma’lumotlarini himoya qilish uchun cheklangan, suveren Yevropa bulutini ishlab chiqish oqilona bo’lishi mumkinligini ta’kidlaydi.
Biroq, u «amerikaliklarni ta’minot zanjiridan chiqarib tashlash yoki ta’minot zanjirining har bir nuqtasida yevropaliklar borligini ta’minlash»ga urinishni noreal deb hisoblaydi.
U 2020-yilda yirik, markazlashgan bulut platformalariga Yevropada joylashgan alternativani yaratish uchun ishga tushirilgan Gaia-X sxemasini misol qilib keltiradi, bu esa sezilarli tanqid va kechikishlarga duch keldi.
«Ushbu [texnologiya] bozorlarining ko’pchiligi g’olib hamma narsani oladi, shuning uchun siz birinchi harakat qiluvchi bo’lsangiz, boshqalarning yetib olishi juda qiyin.»
Buning o’rniga, janob Meyers Yevropa texnologik ustunlikka erisha oladigan sohalarga e’tibor qaratishi kerak deb hisoblaydi.
«Bu sun’iy intellektning sanoatda qo’llanilishi bo’lishi mumkin, chunki Yevropa allaqachon AQShga qaraganda ancha katta, kuchli sanoat bazasiga ega», deydi u. «Yoki chiplarni ishlab chiqarish uskunasining keyingi avlodi, chunki Yevropaning tayanch nuqtalaridan biri fotolitografiyadir – haqiqatan ham yuqori darajadagi chiplarni ishlab chiqaradigan mashinalar.»
Xo’sh, raqamli suverenitet kun tartibining kelajagi qanday?
Ba’zilarning ta’kidlashicha, sezilarli o’zgarish mintaqaviy tashkilotlar va hukumatlarni mahalliy texnologiyalarni sotib olishga majbur qiladigan yangi qoidalarni talab qiladi. Biroq, janob Berjonning so’zlariga ko’ra, Yevropa Ittifoqi harakat qilishga shoshilmayapti.
«Siyosiy qiziqish, albatta, bor, lekin bu uni umumiy strategiyaga aylantirish masalasidir.»
Yevropa xalqaro siyosiy iqtisodiyot markazi direktori Mattias Bauerning fikricha, maqsad Yevropaning texnologiya sektorini AQSh va Xitoy bilan raqobatlasha oladigan darajada mustahkamlash bo’lishi kerak.
Yevropa Markaziy bankining sobiq rahbari Mario Dragi Yevropa Ittifoqining raqobatbardoshligi bo’yicha 2024-yilgi hisobotida Yevropa yangi texnologiyalardan «juda orqada qolgan»ligini va «dunyodagi eng yaxshi 50 ta texnologiya kompaniyasidan faqat to’rttasi yevropalik» ekanligini ta’kidladi.
«Hozirda Yevropa Ittifoqida joylashgan texnologiya kompaniyasining blok bo’ylab kengayishi AQShdagi xuddi shu kompaniyaga qaraganda ancha qiyin», deydi janob Bauer.
«Siz nafaqat turli tillarga, balki turli shartnoma qonunlariga, mehnat bozori qonunlariga, soliq qonunlariga va, shuningdek, turli sohalarga xos qoidalarga duch kelasiz.»
AQSh prezidenti «o’ldirish tugmasi»ni faollashtirishi va Yevropa internetini o’chirib qo’yishi mumkinligi haqidagi nazariyaga kelsak, u juda shubha bilan qaraydi.
«Agar biz urushga yaqin bo’lsak, bu real ssenariy bo’lardi, lekin men buni ufqda ko’rmayapman.»
Shunga qaramay, janob Maisto tashkilotlar xavfni jiddiy qabul qilishlari kerakligini ta’kidlaydi, qanchalik uzoq bo’lmasin.
«Ikki yil oldin biz 2025-yilda bu mavzular haqida bunday shartlarda gaplashamiz deb o’ylamagan edik. Endi tashkilotlar nima bo’lishi mumkinligiga tayyorlanmoqchi.»
Avstraliyaning eng yirik aviakompaniyasi 2020-yilda aviatsiya to’xtab qolganligi sababli yer xodimlarini ishdan bo’shatgani uchun sudga berildi.
Xabarlar Intel rahbari va Donald Tramp o’rtasidagi uchrashuvdan bir kun o’tib paydo bo’ldi.
Yangi texnologiya filmlar va teleko’rsatuvlarni ijroning sifatini yo’qotmasdan turli tillarga dublyaj qilishga va’da bermoqda.
Bir texnologiya investorining ta’kidlashicha, 34,5 milliard dollarlik taklif Chrome’ning haqiqiy qiymatidan ancha past bo’lgan «hiyla»dir.
Janubiy koreyalik sobiq texnologiya rahbari Singapurda joylashgan Terraform Labs kriptovalyuta firmasiga asos solgan.
«`