«`html
Global miqyosda karbonat angidrid gazini chiqarishni kamaytirish va iqlim o’zgarishiga qarshi kurashish bo’yicha harakatlar olib borilayotgan bir paytda, transformatsion rivojlanish yuzaga keldi.
Global emissiyaning taxminan 30 foizini tashkil etuvchi Xitoy, 2025-yil may oyigacha bo’lgan 12 oy ichida emissiya kamayishini boshdan kechirdi.
Muhimi, bu Xitoy iqtisodiyotida elektr energiyasiga bo’lgan talabning kuchli o’sishiga qaramay, emissiyaning kamayishi bilan bog’liq birinchi holatdir. Avvalgi emissiya kamayishlari faqat Covid-19 pandemiyasi kabi iqtisodiy zarbalar davrida sodir bo’lgan edi.
So’nggi yillarda global emissiyaning oshishida Xitoyning muhim rolini hisobga olsak, bu rivojlanish e’tiborga loyiqdir.
Energetika va toza havo tadqiqot markazidan Lauri Milliwirta BBCga bergan intervyusida shunday dedi: «Agar Xitoy bo’lmaganida, dunyo 10 yil oldin emissiyasini barqarorlashtirgan bo’lardi».
Milliwirtaning tadqiqotlari Xitoy emissiyasining o’tgan yilning shu davriga nisbatan 1,6 foizga kamayganini ko’rsatadi.
Xitoy va barcha davlatlar uchun emissiyani kamaytirish zaruriyati juda muhim.
BMTning Iqlim o’zgarishi bo’yicha hukumatlararo ekspertlar guruhi (IPCC) ma’lumotlariga ko’ra, global isishni 1,5C dan pastroq darajada cheklash uchun yillik emissiyani shunchaki barqarorlashtirish etarli emas. Ushbu harorat chegarasidan oshib ketish butun dunyo bo’ylab halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Aksincha, iqlim o’zgarishining eng og’ir oqibatlarining oldini olish uchun global yillik emissiya kamayishi kerak.
Xitoy emissiyasining kamayishiga qanday omillar yordam berdi?
Bu barqaror tendentsiyami yoki vaqtinchalik o’zgarishmi?
Emissiyaning kamayishi asosan butun mamlakat bo’ylab shamol va quyosh energiyasiga investitsiyalar bilan bog’liq.
Milliwirtaning so’zlariga ko’ra, Xitoy so’nggi yillarda global quyosh va shamol energiyasi ishlab chiqarish quvvatining yarmidan ko’prog’ini o’rnatgan.
«Xitoy o’tgan yili o’rnatgan quyosh quvvati Yevropa Ittifoqidagi umumiy quvvatga teng», dedi u. «Bu hayratlanarli o’sish sur’ati.»
Buyuk Britaniyada joylashgan Ember energiya tahliliy markazining ma’lumotlariga ko’ra, shamol va quyosh energiyasi birgalikda aprel oyida birinchi marta Xitoy elektr energiyasining to’rtdan bir qismidan ko’prog’ini ishlab chiqargan.
Shu bilan birga, 2025-yilning birinchi to’rt oyida qazilma yoqilg’idan ishlab chiqarilgan elektr energiyasi o’tgan yilning shu davriga nisbatan 3,6 foizga kamaydi.
Ember energiya tahlilchisi Yang Biqingning so’zlariga ko’ra, bu tarixan ko’mirga tayanib kelgan iqtisodiyot uchun muhim o’zgarishlardir.
Yangning ta’kidlashicha, ko’mir, ehtimol, bir muncha vaqt muhim bo’lib qoladi, chunki faqat qayta tiklanadigan manbalar doimiy, barqaror elektr energiyasi bilan ta’minlay olmaydi.
Xitoy nafaqat qayta tiklanadigan energiya texnologiyalarini o’rnatmoqda, balki ularni ham ishlab chiqarmoqda.
Xitoy kompaniyalari shamol turbinalari va quyosh panellari kabi yashil texnologiya ishlab chiqarish bo’yicha jahon yetakchilari bo’lib, mos ravishda global ishlab chiqarishning taxminan 60% va 80% ni tashkil qiladi.
Ushbu kompaniyalar va ularning global raqobatchilari o’tish minerallari uchun global poygada qatnashmoqda.
Ushbu sohalarning tez sur’atlar bilan kengayishi, ularning konlar va qayta ishlash zavodlariga bo’lgan talabi ta’sirlangan hududlarda og’ir ijtimoiy va ekologik zararga olib keldi.
Yaqinda «Business and Human Rights Resource Centre» notijorat tashkiloti tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, ushbu minerallarni qazib olishga bo’lgan shoshilinchlik inson huquqlarining buzilishiga va atrof-muhitning vayron bo’lishiga ham hissa qo’shmoqda.
Shunga qaramay, BBC tomonidan intervyu o’tkazilgan ekspertlarning fikriga ko’ra, Xitoyning ushbu texnologiyalarni keng miqyosda qo’llash qobiliyati uning karbonat angidrid chiqindilariga sezilarli ta’sir ko’rsatdi.
Qayta tiklanadigan energiya o’rnatishning rekord darajasiga qaramay, Xitoyning energiya aralashmasi ko’plab G’arb iqtisodiyotlariga o’xshash bo’lib qolmoqda.
Misol uchun, Buyuk Britaniyada qayta tiklanadigan energiya barcha ishlab chiqarilgan energiyaning 46,3 foizini tashkil qiladi. Karbonat angidrid chiqindilari bo’yicha Xitoydan keyin ikkinchi o’rinda turuvchi AQSh energiyasining atigi 20 foizdan sal ko’prog’ini qayta tiklanadigan manbalardan ishlab chiqaradi.
Bir vaqtlar yetakchi emitent bo’lgan ko’plab rivojlangan davlatlar ancha oldin o’z emissiyasini kamaytirishni boshladilar, ko’mirdan va energiyani ko’p talab qiladigan ishlab chiqarishdan uzoqlashdilar.
Xitoy uzoq vaqtdan beri boyroq mamlakatlar tomonidan yo’lga qo’yilgan yo’ldan borayotganini ta’kidlab kelgan, ularning iqtisodiy o’sishi emissiyaning o’sishi bilan birga kelgan. So’nggi yillarda Hindiston iqtisodiyoti o’sishi bilan uning emissiyasi ham keskin oshdi.
Xitoy va Hindistonda har bir kishiga to’g’ri keladigan o’rtacha emissiya AQShga qaraganda ancha past, garchi Xitoyning jon boshiga to’g’ri keladigan emissiyasi hozirda Buyuk Britaniya va Yevropa Ittifoqidan oshib ketgan va Yaponiya ko’rsatkichlariga o’xshash.
Emissiya yaqinda barqarorlashgan bo’lsa-da, barqaror pasayish kafolatlanmaydi.
Osiyo jamiyati siyosat instituti (ASPI) vakili Li Shuoning ta’kidlashicha, «Siz bu darajada uzoq vaqt davomida plato qilib qolishingiz mumkin va bu iqlim harakati uchun juda foydali narsa emas».
Li tashqi omillar Pekinni yana ko’mirga qaytarishi mumkinligi haqida ogohlantirmoqda. Masalan, Ukraina urushi Xitoy rahbarlarining energiya ta’minotini ta’minlash qat’iyatini kuchaytirdi.
Ammo Avstraliyaning Griffith Osiyo instituti direktori Kristof Nedopil Vangning so’zlariga ko’ra, energiya xavfsizligiga intilish aslida ularni qayta tiklanadigan energiya manbalariga yo’naltirishi mumkin.
Uning ta’kidlashicha, Xitoyning qayta tiklanadigan energiya sektorida «hukmronligi» qayta tiklanadigan energiyaga ko’proq va energiya importiga kamroq tayanib, «Xitoy uchun milliy xavfsizlikni yaxshilaydi».
G’arb bilan hozirgi savdo ziddiyatlari va Xitoy iqtisodiyotining sustligi ham Pekinni iqtisodiyotni karbonat angidrid chiqindilarining yangi o’sishiga olib keladigan tarzda rag’batlantirishga olib kelishi dargumon, deya qo’shimcha qiladi doktor Nedopil Vang.
Siyosatchilar axborot texnologiyalari, biotexnologiya, elektromobillar va toza energiya texnologiyalari kabi kam emissiyali sohalarga sarmoya kiritmoqda, ular o’sishi ehtimoli ko’proq, deb taxmin qiladi u.
Biroq, Xitoy hali ham o’zining asosiy xalqaro iqlim majburiyatini bajarishda muvaffaqiyatga erishishi kerak.
Parij kelishuvi doirasida Xitoy 2030-yilga kelib 2005-yildagi darajadan karbonat angidrid zichligini 65% dan ortiqroqqa kamaytirish majburiyatini oldi. Karbonat angidrid zichligi YaIM birligiga chiqarilgan karbonat angidrid miqdorini o’lchaydi.
Ushbu uzoq muddatli maqsadga erishish uchun Xitoy 2020 va 2025-yillar oralig’ida karbonat angidrid zichligini 18% ga qisqartirish bo’yicha oraliq maqsadni belgiladi. Biroq, bu jarayon Covid-19 pandemiyasi tufayli to’xtatildi va 2024-yil oxirigacha faqat 7,9% qisqarishga erishildi.
Natijada, Milliwirtaning so’zlariga ko’ra, Xitoyning 2030-yilgi maqsadga erishishning yagona umidi hozirgi va 2030-yillar oralig’ida emissiyani mutlaq ko’rsatkichlarda kamaytirishdir. Aniqlangan qisqarish boshlanishdir, deya qo’shimcha qiladi u, lekin ambitsiyali maqsadlar va siyosatni amalga oshirish zarur.
Doktor Nedopil Vangning so’zlariga ko’ra, Pekin global iqlim siyosatida yanada faol rol o’ynashi mumkin: «Bu 10 yil oldin, hatto olti yil oldingi davrdan katta o’zgarish bo’ladi, o’shanda Xitoyning pozitsiyasi juda ko’p edi, «Biz rivojlanayotgan mamlakatmiz va biz orqaga suramiz».
Bunday o’zgarish hozir ko’proq ehtimol, chunki Pekin Tramp ma’muriyatining iqlim harakatiga qarshi ekanligidan foydalanmoqchi va o’zini bu borada yetakchi sifatida ko’rsatmoqchi.
Aprel oyida bo’lib o’tgan iqlim konferentsiyasida Prezident Si Tszinpin dunyo rahbarlariga shunday dedi: «Gapirish o’rniga, biz yurishimiz kerak… biz maqsadlarimizni aniq natijalarga aylantirishimiz kerak».
BBCning Jastin Raulat bilan iqlim va atrof-muhitga oid so’nggi yangiliklardan xabardor bo’lish uchun «Kelajak Yer» axborotnomasiga obuna bo’ling. Buyuk Britaniyadan tashqaridamisiz? Bizning xalqaro axborotnomamizga shu yerda obuna bo’ling.
Kengash a’zolarining aytishicha, iqlim o’zgarishiga qarshi kurashish uchun qayta tiklanadigan energiya zarur.
Germaniyaning aytishicha, Xitoy harbiy kemasi tomonidan o’q uzilgan lazer Qizil dengiz ustidagi razvedka samolyotiga xalaqit berishga urinib ko’rgan.
Kembrijshirdan Luiz Lankaster 2022-yilgi «Just Stop Oil» noroziliklarida ishtirok etgani uchun qamoqqa olindi.
Yillik Xan Kuang mashqlari Pekinning aniq signal olishiga qaratilgan.
Energiya saqlash tizimi Xall yaqinidagi to’rtta futbol maydoni kattaligidagi maydonda qurilishi kerak.
«`