«`html
Xitoyning eng yuqori lavozimli rahbarlari shu hafta Pekinda yig’ilishib, o’n yillikning qolgan qismida davlatning muhim maqsadlari va intilishlarini muhokama qilmoqdalar.
Xitoy Kommunistik partiyasining Markaziy Qo’mitasi, mamlakatning eng muhim siyosiy organi, har yili yoki deyarli har yili Plenum deb nomlanuvchi bir haftalik bir qator yig’ilishlar uchun yig’iladi.
Ushbu Plenumda qabul qilingan qarorlar oxir-oqibatda Xitoyning navbatdagi Besh yillik rejasining asosini tashkil etadi – dunyodagi ikkinchi yirik iqtisodiyot 2026 va 2030 yillar oralig’ida rioya qiladigan strategik yo’l xaritasi.
To’liq reja kelgusi yilgacha kutilmasa-da, rasmiylar chorshanba kuni uning asosiy tarkibiy qismlari haqida ma’lumot berishlari kutilmoqda, batafsil ma’lumotlar odatda bir hafta ichida paydo bo’ladi.
«G’arb siyosati saylov tsikllarida ishlaydi, ammo Xitoy siyosatini shakllantirish rejalashtirish tsikllarida ishlaydi», – deydi Osiyo Jamiyati Siyosat Instituti qoshidagi Xitoy siyosati bo’yicha mutaxassis Nil Tomas.
«Besh yillik rejalar Xitoyning istalgan yutuqlarini ifodalaydi, rahbariyatning maqsadli yo’nalishini ko’rsatadi va davlat resurslarini ushbu belgilangan maqsadlarga yo’naltiradi», – deya qo’shimcha qiladi u.
Yuzlab kostyum kiygan rasmiylarning rejalashtirish bilan shug’ullanishi unchalik ahamiyatga ega bo’lmagan ko’rinishi mumkin bo’lsa-da, tarix ularning qarorlari ko’pincha global miqyosda uzoq muddatli oqibatlarga olib kelishini ko’rsatadi.
Mana Xitoyning Besh yillik rejalari global iqtisodiy landshaftni qayta shakllantirgan uchta holat.
Xitoyning iqtisodiy qudratga aylanish yo’lini aniq ko’rsatish qiyin, ammo partiya ichida ko’pchilik buni 1978 yil 18 dekabrga bog’laydi.
Deyarli o’ttiz yil davomida Xitoy iqtisodiyoti davlat tomonidan qat’iy nazorat qilingan. Biroq, Sovet uslubidagi markaziy rejalashtirish keng tarqalgan farovonlikni ta’minlay olmadi, natijada ko’pchilik qashshoqlikda qoldi.
Mamlakat hali ham Mao Tszedunning halokatli hukmronligidan tuzalib ketayotgan edi. Kommunistik Xitoy asoschisining mamlakat iqtisodiyoti va jamiyatini qayta shakllantirishga qaratilgan «Buyuk sakrash» va «Madaniy inqilob» tashabbuslari millionlab odamlarning o’limiga olib keldi.
Pekinda bo’lib o’tgan 11-Qo’mitaning uchinchi Plenumida mamlakatning yangi rahbari Den Syaopin erkin bozorning ayrim elementlarini qabul qilish vaqti kelganini e’lon qildi.
Uning «islohot va ochilish» siyosati 1981 yilda boshlangan keyingi Besh yillik rejaning ajralmas qismiga aylandi.
Erkin savdo qilish uchun maxsus iqtisodiy zonalar tashkil etilishi va ular jalb qilgan xorijiy investitsiyalar Xitoy xalqining hayotini o’zgartirdi.
Janob Tomasning so’zlariga ko’ra, ushbu Besh yillik rejada ko’zlangan maqsadlarga bundan ortig’i bilan erishilgan.
«Bugungi Xitoy 1970-yillardagi odamlarning eng yovvoyi orzularidan ham oshib ketdi», – deydi u. «Milliy g’ururni tiklash va dunyoning buyuk davlatlari orasida o’z o’rnini mustahkamlash nuqtai nazaridan.»
Biroq, bu global iqtisodiyotni ham tubdan o’zgartirdi. 21-asrga kelib, millionlab G’arb ishlab chiqarish ish o’rinlari Xitoyning qirg’oq hududlaridagi yangi fabrikalarga autsorsing qilingan edi.
Iqtisodchilar buni «Xitoy zarbasi» deb atashgan va bu Yevropa va Qo’shma Shtatlarning sobiq sanoat hududlarida populistik partiyalarning yuksalishida muhim omil bo’ldi.
Masalan, Donald Trampning iqtisodiy siyosati – uning tariflari va savdo urushlari – oldingi o’n yilliklarda Xitoyga boy berilgan Amerika ishlab chiqarish ish o’rinlarini qaytarishga qaratilgan edi.
Xitoyning Jahon Savdo Tashkilotiga 2001 yilda a’zo bo’lishi bilan dunyo ustaxonasi sifatidagi mavqei mustahkamlandi. Biroq, asr boshida Kommunistik partiya rahbariyati allaqachon keyingi qadamini rejalashtirayotgan edi.
U Xitoyning «o’rta daromad tuzog’i»ga tushib qolishidan xavotirda edi. Bu rivojlanayotgan mamlakat ultra past ish haqini taklif qila olmay qolganda, lekin rivojlangan iqtisodiyotning yuqori darajadagi tovarlari va xizmatlarini yaratish uchun innovatsion qobiliyatga ega bo’lmaganda yuz beradi.
Shuning uchun, Xitoy arzon ishlab chiqarishga e’tibor qaratish o’rniga, o’zi «strategik rivojlanayotgan sanoatlar» deb atagan narsani aniqlashi kerak edi – bu atama birinchi marta rasman 2010 yilda ishlatilgan. Xitoy rahbarlari uchun bu elektromobillar (EV) va quyosh panellari kabi yashil texnologiyalarni qamrab oldi.
Iqlim o’zgarishi G’arb siyosatida tobora muhim ahamiyat kasb etar ekan, Xitoy ushbu rivojlanayotgan sanoatlarga misli ko’rilmagan miqdordagi resurslarni safarbar qildi.
Bugungi kunda Xitoy nafaqat qayta tiklanadigan energiya manbalari va EVlar bo’yicha bahsiz global lider, balki ularni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan nodir yer ta’minoti zanjirlari ustidan deyarli monopoliyaga ega.
Xitoyning ushbu muhim resurslar ustidan hukmronligi – ular chip ishlab chiqarish va sun’iy intellekt (AI) uchun ham muhim – endi uni sezilarli global ta’sir o’tkazish imkoniyatiga ega qiladi.
Natijada, Pekinning yaqinda nodir yer eksporti nazoratini kuchaytirish to’g’risidagi qarori Tramp tomonidan «dunyoni asirga olishga urinish» sifatida baholandi.
Garchi «strategik rivojlanayotgan kuchlar» rasman 2011 yildagi keyingi Besh yillik rejaga kiritilgan bo’lsa-da, yashil texnologiya 2000-yillarning boshlarida Xitoyning o’sha paytdagi rahbari Hu Szintao tomonidan iqtisodiy o’sish va geosiyosiy qudratning potentsial vositasi sifatida aniqlangan edi.
«Xitoyning o’z iqtisodiyoti, texnologiyasi va harakat erkinligida katta mustaqillikka erishishga bo’lgan bu intilishi uzoq tarixga ega – u Xitoy Kommunistik partiyasi mafkurasining o’ziga xos xususiyatlariga singdirilgan», – deya tushuntiradi Nil Tomas.
Bu Xitoyning yaqinda qabul qilingan Besh yillik rejalari o’z e’tiborini 2017 yilda Si Tszinpin tomonidan rasman joriy etilgan «yuqori sifatli rivojlanish»ga qaratganini tushuntirishi mumkin.
Bu texnologiyada Amerika hukmronligiga qarshi chiqish va Xitoyni ushbu sohada oldingi saflarga joylashtirishni anglatadi.
TikTok video almashish ilovasi, Huawei telekommunikatsiya giganti va hatto DeepSeek AI modeli kabi mahalliy muvaffaqiyatlar hammasi Xitoyning shu asrda texnologik yuksalishidan dalolat beradi.
Biroq, G’arb davlatlari buni o’zlarining milliy xavfsizligiga tahdid deb bilishmoqda. Mashhur Xitoy texnologiyasini taqiqlash yoki taqiqlashga urinishlar millionlab internet foydalanuvchilarga ta’sir qildi va bahsli diplomatik nizolarni keltirib chiqardi.
Hozirga qadar Xitoy Nvidia’ning ilg’or yarimo’tkazgichlari kabi Amerika innovatsiyalaridan foydalanib, o’zining texnologik muvaffaqiyatlarini ta’minladi.
Ularning Xitoyga sotilishi Vashington tomonidan to’sib qo’yilganini hisobga olsak, «yuqori sifatli rivojlanish» «yangi sifatli ishlab chiqaruvchi kuchlar»ga aylanadi – 2023 yilda Si tomonidan joriy etilgan yangi shior, bu e’tiborni ko’proq mahalliy g’urur va milliy xavfsizlikka qaratadi.
Bu Xitoyni chip ishlab chiqarish, hisoblash va AI sohasida G’arb texnologiyasidan mustaqil va embargolarga chidamli bo’lgan eng so’nggi nuqtaga joylashtirishni anglatadi.
Barcha sohalarda o’zini-o’zi ta’minlash, ayniqsa innovatsiyalarning eng yuqori pog’onalarida, keyingi Besh yillik rejaning asosiy tamoyili bo’lishi mumkin.
«Milliy xavfsizlik va texnologik mustaqillik endi Xitoy iqtisodiy siyosatining asosiy vazifasi hisoblanadi», – deya tushuntiradi janob Tomas.
«Yana, bu Xitoyda kommunizmni qo’llab-quvvatlaydigan millatchilik loyihasiga qaytadi, bu hech qachon xorijiy davlatlar tomonidan hukmronlik qilinmasligini ta’minlash uchun.»
Ushbu hikoya haqida ko’proq ma’lumot olish uchun tinglang: Business Daily: Xitoyning qarz muammosini hal qilish mumkinmi?
AQSh apellyatsiya sudi Trampning harakatiga qarshi chiqish o’yinidan tashqari, joylashtirishni to’xtatgan sudyaning buyrug’ini to’xtatish to’g’risida qaror qabul qildi.
AQSh va Avstraliya noyob yer va muhim minerallarni qazib olish va qayta ishlashni kengaytirish bo’yicha loyihalarga investitsiyalarni o’z ichiga olgan asosiy kelishuvga erishdi.
2020-yilda Kevin Rudd ijtimoiy tarmoqlarda Trampni AQSh tarixidagi «eng vayronkor» prezident deb hisoblashini yozgan edi.
AQShning yadroviy zahirasini himoya qilish vazifasi yuklatilgan departament hech qachon ishchilarga ta’til bermagan.
Pekin har qanday keskin pasayishdan qochdi, ammo AQSh tariflari kabi iqtisodiy muammolarga duch kelmoqda.
«`