O’tgan hafta Xitoy Savdo vazirligi «2025-yilgi 62-sonli e’lon» rasmiy nomli hujjatni e’lon qildi.
Biroq, bu oddiy byurokratik jarayon emas edi. Bu Qo’shma Shtatlar bilan nozik tarif sulhiga sezilarli ta’sir ko’rsatdi.
E’londa Xitoyning nodir yer eksportiga nisbatan yangi cheklovlar batafsil bayon etilgan bo’lib, bu Pekinning ushbu muhim minerallar global ta’minotidagi hukmronligini kuchaytiradi. Shuningdek, bu Tramp ma’muriyatiga Xitoyning davom etayotgan savdo bahsida sezilarli ta’sir o’tkazish imkoniyatiga ega ekanligini eslatib o’tdi.
Xitoy smartfonlardan tortib zamonaviy harbiy samolyotlargacha bo’lgan keng turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun muhim bo’lgan nodir yer elementlarini qayta ishlashda deyarli monopoliyaga ega.
Yangi joriy etilgan qoidalarga ko’ra, xorijiy kompaniyalar endi tarkibida hatto oz miqdorda nodir yer elementlari bo’lgan mahsulotlarni eksport qilish uchun Xitoy hukumatidan ruxsat olishlari shart va ular ushbu materiallarning maqsadli foydalanishini e’lon qilishlari kerak.
Bunga javoban AQSh prezidenti Donald Tramp Xitoy tovarlariga qo’shimcha 100 foizlik tarif joriy etish va muhim dasturiy ta’minot texnologiyalariga eksport nazoratini o’rnatish bilan tahdid qildi.
«Bu Xitoyga qarshi dunyo. Ular butun erkin dunyoning ta’minot zanjirlari va sanoat bazasiga bazukani o’qtaldi va biz bunga yo’l qo’ymaymiz», – dedi AQSh G’aznachilik vaziri Skott Bessent.
Payshanba kuni Xitoy Savdo vazirligi vakili Madridda sentyabr oyida bo’lib o’tgan Xitoy-AQSh iqtisodiy va savdo muzokaralaridan ko’p o’tmay, «Xitoy tomonining bir necha bor qaytarishiga qaramay, AQSh tomoni atigi 20 kun ichida Xitoyni bostirish uchun 20 ta chora ko’rdi», deb javob berdi.
Shu hafta dunyoning ikkita eng yirik iqtisodiyoti bir-birining kemalariga yangi port yig’imlarini joriy qildi.
Savdo tarangligining bu qayta kuchayishi AQSh va Xitoy rasmiylari may oyida sulh tuzganidan keyin hukm surgan nisbiy tinchlikka chek qo’ydi.
Prezident Tramp va Xitoy prezidenti Si Tszinpin shu oyning oxirida uchrashishi kutilmoqda va ekspertlarning BBCga ma’lum qilishicha, nodir yer eksportiga kiritilgan cheklovlar Xitoyga strategik ustunlik beradi.
Avstraliyaning Edit Kouen universiteti xalqaro biznes bo’yicha o’qituvchisi Naoise MakDona Xitoyning yangi nazoratlari Amerika ta’minot zanjirlaridagi zaifliklarni nishonga olish orqali «tizimni larzaga keltirishga» tayyorligini ta’kidladi.
«Vaqt amerikaliklar xohlagan muzokaralar jadvalini buzdi», – deya qo’shib qo’ydi u.
Nodir yer minerallari quyosh panellari, elektromobillar va harbiy texnika kabi keng turdagi texnologiyalarni ishlab chiqarish uchun juda muhimdir.
Masalan, bitta F-35 qiruvchi samolyoti o’zining yashirin qoplamalari, motorlari, radarlari va boshqa muhim komponentlari uchun 400 kg dan ortiq (881,8 funt) nodir yer elementlarini talab qilishi taxmin qilinadi.
Newland Global Group kompaniyasidan Natasha Jxa Bhaskarning ta’kidlashicha, Xitoyning nodir yer eksporti elektromobil motorlarida ishlatiladigan magnitlar uchun ishlatiladigan metallarning global ta’minotining taxminan 70 foizini tashkil qiladi.
Sidneydagi Texnologiya universiteti qoshidagi muhim minerallar bo’yicha tadqiqotchi Marina Chjan Pekin global nodir yerlarni qayta ishlash quvvatida o’z hukmronligini o’rnatish uchun astoydil ishlaganini ta’kidladi.
Uning qo’shimcha qilishicha, mamlakat bu sohada ulkan iqtidorlar zaxirasini yaratgan va uning ilmiy-tadqiqot tarmog’i raqobatchilaridan yillar oldinda.
AQSh va boshqa davlatlar nodir yer resurslarining muqobil manbalarini ishlab chiqish uchun katta sarmoyalar kiritayotgan bo’lsa-da, ular bu maqsadga erishishdan ancha uzoqda.
O’zining sezilarli nodir yer zaxiralariga ega bo’lgan Avstraliya Xitoyga potentsial raqib sifatida aniqlangan. Biroq, uning ishlab chiqarish infratuzilmasi hali ham yaxshi rivojlanmagan, bu esa janob Chjanning so’zlariga ko’ra, qayta ishlashni nisbatan qimmatga tushiradi.
«Agar AQSh va uning barcha ittifoqchilari nodir yerlarni qayta ishlashni milliy loyihaga aylantirsalar ham, men Xitoyga yetib olish uchun kamida besh yil kerak bo’ladi, deb aytgan bo’lardim.»
Yangi cheklovlar aprel oyida Pekin tomonidan e’lon qilingan choralarni kengaytiradi, bu esa Yevropa va AQSh bilan bir qator kelishuvlar tanqislikni yumshatishdan oldin global ta’minot inqiroziga olib keldi.
Xitoydan olingan so’nggi rasmiy ma’lumotlar shuni ko’rsatadiki, ushbu muhim minerallar eksporti o’tgan yilga nisbatan sentyabr oyida 30 foizdan ko’proqqa kamaygan.
Biroq, tahlilchilarning fikricha, Xitoy iqtisodiyotiga eksportning kamayishi sezilarli ta’sir qilmaydi.
Nyu-York universitetidan professor Sofiya Kalantzakosning ta’kidlashicha, nodir yer elementlari Xitoyning yillik 18,7 trillion dollarlik iqtisodiyotining juda kichik bir qismini tashkil qiladi.
Ba’zi hisob-kitoblarga ko’ra, bu eksportning qiymati Xitoyning yillik yalpi ichki mahsulotining (YaIM) 0,1 foizidan kamroqni tashkil qiladi.
Nodir yer elementlarining Xitoy uchun iqtisodiy qiymati cheklangan bo’lishi mumkin bo’lsa-da, ularning strategik ahamiyati «katta», dedi u, chunki ular Pekinning AQSh bilan muzokaralarda ko’proq ta’sir o’tkazish imkoniyatini beradi.
Xitoyni «xiyonat»da ayblaganiga qaramay, Bessent muzokaralar hali ham imkoniyat ekanligini aytdi.
«Menimcha, Xitoy muhokama uchun ochiq va men vaziyatni yumshatish mumkinligiga optimistikman», dedi u.
Professor Kalantzakosning ta’kidlashicha, Xitoyning so’nggi harakatlari AQSh bilan savdo muzokaralari oldidan «o’z o’rdaklarini tartibga solish»ning bir qismidir.
Janob Bhaskarning ta’kidlashicha, Pekin nodir yer eksportini cheklash orqali Vashingtonga qulay kelishuv uchun bosim o’tkazishning «eng yaxshi bevosita dastagini» topdi.
Singapur menejment universiteti vakili Jiao Yangning fikricha, Pekin qisqa muddatda ustunlikka ega bo’lishi mumkin bo’lsa-da, Vashingtonda ba’zi strategik variantlar mavjud.
Professor Jiaoning ta’kidlashicha, AQSh tariflarni pasaytirishni taklif qilishi mumkin, bu esa Pekinning manfaatlariga mos keladi, chunki savdo urushi uning ishlab chiqaruvchilariga sezilarli ta’sir ko’rsatdi.
Xitoy iqtisodiyoti uning ishlab chiqarish va eksport sektorlaridan olinadigan daromadga katta bog’liq. So’nggi rasmiy ma’lumotlar shuni ko’rsatadiki, uning AQShga eksporti bir yil avvalgi ko’rsatkichga nisbatan 27 foizga kamaygan.
Professor MakDonaning ta’kidlashicha, Vashington o’zining texnologiya sektorining rivojlanishiga to’sqinlik qilish uchun Xitoyga qo’shimcha savdo cheklovlari bilan tahdid qilishi mumkin.
Misol uchun, Oq uy Nvidia kompaniyasining eng zamonaviy chiplarini sotib olishga to’sqinlik qilib, Xitoyning yuqori darajadagi yarimo’tkazgichlarga bo’lgan ehtiyojini allaqachon nishonga oldi.
Biroq, ekspertlarning fikricha, bunday choralar cheklangan ta’sirga ega bo’lishi mumkin.
Professor MakDonaning ta’kidlashicha, Pekinning texnologiya sanoatini nishonga olgan choralar Xitoyni sekinlashtirishi mumkin, ammo uni «suvda to’xtatmaydi».
Uning qo’shimcha qilishicha, Xitoy o’zining so’nggi iqtisodiy strategiyasi orqali uzoq muddatli maqsadlariga erishish uchun ba’zi og’riqlarga bardosh berishga tayyorligini ko’rsatdi.
«Agar AQSh eksport nazorati ostida ko’proq xarajat qilsa ham, Xitoy davom etishi mumkin.»
«Ammo agar Xitoy bu nodir yer resurslarini to’xtatsa, bu hamma sanoatini to’xtatishi mumkin. Bu katta farq.»
Prezident to’lovni himoya qildi va AQSh texnologiya kompaniyalari tomonidan keng qo’llaniladigan dastur suiiste’mol qilinayotganini aytdi
Bolton AQSh prezidentining so’nggi haftalarda ayblovga duchor bo’lgan uchinchi siyosiy raqibi hisoblanadi.
Ushbu qo’ng’iroq Ukraina prezidenti Vladimir Zelenskiyning Oq uyga tashrifi arafasida bo’lib o’tmoqda.
Vashingtonda qurilishi taklif qilinayotgan Parijdan ilhomlangan yodgorlik AQShning 250 yilligini nishonlashga mo’ljallangan.
Karib dengizida gumon qilinayotgan «narkotik kemalar»ga AQSh tomonidan uyushtirilgan zarbalar oqibatida kamida 27 kishi halok bo’ldi.