Laura ushbu maqolani o‘qib eshiting
Xitoydagi ulgurji bozorlar va savdo yarmarkalarida Donald Trump nomi tilga olinsa, ko‘pincha yengil kulgi eshitiladi.
AQSH tomonidan kiritilgan 145%lik keng ko‘lamli tariflarga qaramay, xitoylik savdogarlar Vashingtondan kelgan iqtisodiy bosim ehtimoliga unchalik ahamiyat bermayapti.
Aksincha, internetda faol xitoylik millatchilar ko‘plab satirik memlar tarqatmoqda – bu memlar, videorolik va reelslar tarzida, ko‘pincha Prezident Trump, vitse-prezident JD Vance va texnologiya tadbirkori Elon Musk’ni yig‘uv sexlarida oyoq kiyim va iPhone ishlab chiqarayotgani tarzida sun’iy intellekt yordamida tasvirlaydi.
Xitoy iqtisodiy ahvol yomonlashishiga tayyorlanayotgan davlatdek ko‘rinmaydi; Prezident Si Jinping Pekin tashqi bosim oldida yon bermasligini yana bir bor takrorladi.
“So‘nggi 70 yildan ortiq vaqtda Xitoy taraqqiyotga o‘z kuchi va intiqligi bilan erishdi… u boshqalarning saxiyligiga tayanmadi va nohaq bosimdan qo‘rqmaydi”, dedi Si bu oyda.
Si’ning ishonchi Xitoyning AQSH eksportiga bog‘liqligi o‘tgan o‘n yilga nisbatan kamaygani bilan bog‘liq. Shunga qaramay, Trump ma’muriyatining oshirilgan tariflari va muzokaralardagi mojaro Xitoy iqtisodiyotidagi allaqachon mavjud zaifliklarni yuzaga chiqardi. Mamlakat ko‘chmas mulk inqirozi, ish o‘rinlari xavfsizligining pasayishi va aholi qarishiga duch kelmoqda — bularning barchasi iste’molchilar sarf-xarajatlarini kamaytirmoqda.
2012-yildan hokimiyat tepasiga kelgan Si jonlangan va taraqqiy etayotgan davlat konsepsiyasini ilgari surgan edi. Endi bu harakat amerika savdo ta’siri emas, balki ichki tuzilmaviy muammolar bilan sinovdan o‘tmoqda. Trump tariflari kuchga kirar ekan, asosiy savol: bu choralar Si’ning iqtisodiy orzularini yanada so‘ndiradimi, yoki Xitoy ushbu muammolarni imkoniyatga aylantira oladimi?
Xitoyning 1,4 milliard aholisi nazariy jihatdan ulkan ichki bozor bo‘lishi kerak. Lekin aksariyat ehtiyotkorlik hukm surmoqda: iqtisodiy noaniqlik ko‘plarni sarf-xarajatdan to‘sib turibdi.
Bu ehtiyotkorlikning sababi savdo mojarosidan ko‘ra, ko‘chmas mulk bozoridagi inqirozdir. So‘nggi besh yilda ko‘pchilik asosiy aktivlari — uylari qiymati keskin tushib ketganini ko‘rdi.
Quruvchilar ko‘chmas mulk sohasi susayganiga qaramay, agressiv qurilishni davom ettirishdi. Shu qadar ko‘plab yangi uylar bunyod etilganki, baar bir manbaga ko‘ra, Xitoy fuqarolari barchasi bu bo‘sh kvartiralarga sig‘masdi.
Xitoy statistika boshqarmasi sobiq rahbari o‘rinbosari He Keng ikki yil oldin “eng ekstremal baholash” bo‘yicha bo‘sh uylar 3 milliard odamga yetarli ekanini ta’kidlagan edi.
Xitoy bo‘ylab tashlab ketilgan yuqori qavatli beton inshootlar “arvoh shaharlar” deb atalmish hududlarni vujudga keltirgan. Hatto bog‘lari parvarishlangan va derazalari pardalangan yakuniy majmualarda ham tunda cho‘kkan zulmat xonadonlarning bo‘shligini fosh etadi. Taklif talabdan ancha oshib ketgan.
Davlat tomonidan besh yil ilgari quruvchilarning kredit olishiga cheklov qo‘yilganligi yetarli bo‘lmadi. Uy narxlari pasayib, xitoylik iste’molchilarning ishonchiga putur yetkazildi. Reuters’ning fevraldagi so‘roviga ko‘ra, tahlilchilar joriy yilda uy narxlari yana 2,5% ga arzonlashishini bashorat qilmoqda.
Ko‘chmas mulk muammolari Xitoy o‘rta sinfi uchun yagona tashvish emas.
Davlat pensiyalari yetarli bo‘lishi borasida ham xavotirlar bor: navbatdagi o‘n yillikda 300 million xitoylik, asosan 50–60 yoshdagilar, nafaqaga chiqadi. Xitoy Ijtimoiy Fanlar akademiyasining 2019-yilgi prognoziga ko‘ra, milliy pensiya fondi 2035-yilgacha tugashi mumkin.
Yoshlar uchun ish o‘rinlari masalasi ham dolzarb, millionlab odamlar ish topishda qiynalmoqda. 2023-yil avgustidagi rasmiy statistikaga ko‘ra, 16–24 yoshdagi shahar aholisi orasidagi ishsizlik darajasi 20% dan yuqoriga chiqdi; shundan so‘ng boshqa raqamlar e’lon qilinmagan.
Eksportga tayanilgan modeldan ichki iste’molga o‘tish — bu Xitoy “birdaniga bajara oladigan” masala emas.
Renmin universiteti professori Nie Xuihua: “Iqtisodiy pastga tushuv sharoitida qisqa muddatda ichki talabning sezilarli o‘sishi dargumon”, — deydi.
“Eksportdan ichki iste’molga o‘tish uchun vaqt zarur.”
Fudan universiteti Amerika tadqiqotlari markazi direktor o‘rinbosari professor Chjao Minxao shunday deydi: “Xitoy Trump ma’muriyati bilan muzokaralarda past umidga ega… Asosiy e’tibor esa ichki siyosatni, masalan, ichki talabni kuchaytirishga qaratilgan.”
Faollikni oshirish uchun hukumat bolalar uchun grantlar, ish haqi ko‘tarilishi, qo‘shimcha pullik ta’til, shuningdek, iste’mol elektronikasi va elektromobillar uchun chegirmalarni rag‘batlantirish maqsadida 41 milliard dollarlik paket e’lon qilgan. Fudan universiteti iqtisodiyot fakulteti dekani professor Chjan Jun bu choralar barqarorligiga shubha bilan qaraydi.
“Bizga uzoq muddatli yechim zarur”, – deydi u. “Aholining sarflanadigan daromadlari oshishi kerak.”
Si hozir oldida o‘tkir muammo turibdi: qadimdan e’lon qilgan “umumiy farovonlik” rejalari to‘liq amalga oshmadi.
Xitoy yoshlarining kelajak borasidagi noroziligi va umidsizligi ortib borayotganini u yaxshi biladi — bu esa Kommunistik partiya barqarorligiga nisbatan norozilik yoki tartibsizliklar ko‘rinishida xavf tug‘dirishi mumkin.
Freedom House’ning China Dissent Monitor hisobotiga ko‘ra, iqtisodiy norozilik so‘nggi oylarda norozilik namoyishlari soni o‘sishiga olib kelgan.
Biroq, noroziliklarning aksariyati tezda bartaraf etiladi va internetda senzura qilinadi, bu esa ularni Si’ning yetakchiligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri tahdid sifatida cheklaydi.
“Faqat davlat taraqqiy etsa, xalq baxtli bo‘ladi”, — degan edi Si 2012-yilda.
Bu fikr Xitoy misli ko‘rilmagan iqtisodiy taraqqiyot davrida aytilgan edi; hozir esa mamlakat istiqboli hammabop ko‘rinmayapti.
Baribir, elektronika, batareyalar, elektromobillar va sun’iy intellekt kabi sohalarda Xitoy sezilarli taraqqiyotga erishdi va ustuvorliklarni yuqori qo‘shilgan qiymatli ishlab chiqarishga qaratmoqda.
Pekin endi amerikalik kompaniyalar bilan raqobat qilmoqda; bunga DeepSeek chatbotining muvaffaqiyati va BYD kompaniyasining o‘tgan yili dunyo bo‘yicha Tesla’dan o‘zib, eng ko‘p elektromobil ishlab chiqaruvchi bo‘lishi misol.
Biroq, Trump’ning so‘nggi tarif choralari bu yutuqlarga to‘sqinlik qilishi mumkin.
Muqarrar yarim o‘tkazgichlar, jumladan, AQSH’ning Nvidia eksportiga qo‘yilgan so‘nggi cheklovlari texnologiyada Si siyosati yetakchi bo‘lishini oldini olishga qaratilgan harakatlarni ifodalaydi.
Ammo Si biladiki, xitoylik ishlab chiqaruvchilar sezilarli ustunga ega: Xitoyning sanoat ko‘lamini va malakali ishchi kuchini dunyoda kam davlat ta’minlay oladi, shuning uchun AQSH kompaniyalari ishlab chiqarishni olib chiqib ketishda qiyin ahvolda.
Bu o‘zgarishlar fonida Si yangi islohot va xalqaro bozorlarda diversifikatsiyani rag‘batlantiruvchi muhim turtki sifatida baholamoqda.
“Ba’zi eksportyorlar qisqa muddatda og‘ir sharoitga tushib qolishi mumkin”, — deydi professor Chjan. “Biroq korxonalar moslashmoqda va yangi bozorlarni izlamoqda. Eksportyorlar barqaror.”
Trump avvalgi prezidentligi davomida Xitoy Janubi-Sharqiy Osiyo, Lotin Amerikasi va Afrikada hamkorlikni kuchaytirishga, “Bir kamar, bir yo‘l” tashabbusi orqali Global Janub bilan rishtalarni chuqurlashtirishga majbur bo‘lgan edi.
Hozir Xitoyning ushbu diversifikatsiyasi o‘zini oqlamoqda: Lowy Institute ma’lumotiga ko‘ra, 145 dan ortiq mamlakat Pekin bilan AQSHga nisbatan ko‘proq savdo qilmoqda.
2001-yilda esa bor-yo‘g‘i 30 mamlakat Xitoy bilan AQSHga nisbatan ko‘proq savdo qilardi.
AQSH ma’muriyati ittifoqchilar va raqiblarga birdek bosim o‘tkazar ekan, ayrim kuzatuvchilar fikricha, Si bu vaziyatdan Xitoyni ishonchli va muqobil global savdo yetakchisi pozitsiyasiga ko‘tarish uchun foydalanishi mumkin.
Yangi tariflardan so‘ng, Si birinchi tashqi manfaatdor safarini Janubi-Sharqiy Osiyoga amalga oshirdi — bu mintaqadagi hamkorlar AQSH savdo siyosatidan xavotir olayotganining belgisi edi.
Bugungi kunda Xitoy eksportining qariyb to‘rtdan biri mintaqaning boshqa davlatlarida — masalan, Vetnam va Kambodjada ishlab chiqariladi yoki o‘tkaziladi.
Yaqinda qabul qilingan AQSH chorasi ham Si uchun Xitoyga yangi global diplomatik ohang bermoqda.
“Trump’ning majburiy tarif strategiyasi Xitoy diplomatiyasi uchun imkoniyat oynasidir”, — deydi professor Chjan.
Biroq ehtiyotkorlik ham lozim. Ba’zi davlatlar AQSH uchun ishlab chiqarilgan tovarlar ularning bozorlarini to‘ldirib yuborishi mumkinligidan xavotirda.
2016-yildagi Trump tariflaridan so‘ng, xitoy mahsulotlari Janubi-Sharqiy Osiyoga kirib kelib, mahalliy sanoatga zarar yetkazgan edi.
Professor Xuihua ogohlantiradi: “Xitoy eksportining taxminan 20% AQSH’ga jo‘natiladi. Agar bu mahsulotlar mintaqaviy bozorga o‘tsa, dumpinga sabab bo‘lib, savdo mojarolarini keltirib chiqarishi hech gap emas.”
Si butun dunyoda ochiq savdo himoyachisi bo‘lish salohiyati cheklangan.
So‘nggi yillarda Xitoy ham boshqa davlatlarga nisbatan savdo cheklovlari joriy etgan bo‘lsa ham.
2020-yilda Avstraliya COVID-19 bo‘yicha mustaqil tergov o‘tkazishni talab qilganidan so‘ng, Xitoy mamlakatning vino, arpa, mol go‘shti, yog‘och, ko‘mir, paxta va lobster eksportiga tariflar va taqiq joriy etdi — natijada ba’zi Avstraliya mahsulotlari Xitoy bozorga deyarli chiqarilmay qo‘ydi.
Avstraliya Mudofaa vaziri Richard Marles shu oy boshida mamlakati AQSH-Xitoy savdo ziddiyatlari fonida vositachi rolini o‘ynamasligini ma’lum qildi.
Avvalgi harakatlar Si’ning global ambitsiyalarini murakkablashtirishi mumkin, chunki ko‘plab davlatlar Pekin va Vashington o‘rtasida bir tomon tanlashni istamayapti.
Barcha muammolarga qaramasdan, Si Pekin AQSH’ga qaraganda iqtisodiy bosimga ko‘proq bardosh bera olishiga global ta’sir nuqtai nazaridan ishonmoqda.
Birinchi ishoralar shuni ko‘rsatadiki, AQSH o‘z munosabatini qayta ko‘rib chiqmoqda; o‘tgan haftada Prezident Trump Xitoydan import qilinadigan tovarlarga tariflar “keskin kamaytirilishi, biroq nolga tushirilmasligi” mumkinligini aytdi.
Bu orada Xitoy ijtimoiy tarmoqlari tezda javob berdi.
Trump tariflarga nisbatan mo‘’tadil yondashuv signalini bergach, Weibo’da “Trump bo‘shashdi” mavzusi trendga aylandi.
Kelajakdagi muzokaralardan qat’i nazar, Xitoy uzoq muddatli strategiyani tanlayotgani aniq.
Avvalgi savdo mojarolari allaqachon Xitoyni AQSH bozoridan tashqariga, ayniqsa Global Janub tomon kengayish sari undagan.
Bugungi tortishuvlar esa Xitoyni ichki muammolariga duch kelishga majbur qilmoqda — va ular yechimi Vashingtonda emas, balki Pekinda ishlab chiqilishi kerak bo‘ladi.
Bosh surat uchun manba: Getty Images
BBC InDepth bu sayt va ilovadagi chuqur tahlil va original reportajlar uchun manzil bo‘lib, kunning eng dolzarb masalalariga yangi qarashlarni taqdim etadi. BBC Sounds va iPlayer-dan ajralib turuvchi materiallarni ham ko‘rishingiz mumkin. InDepth bo‘limi yuzasidan mulohazalaringizni quyidagi tugmadan foydalanib jo‘natishingiz mumkin.
Oq uy bu kelishuvni uzoqdan beri qo‘shimcha xavfsizlik yordami sari muhim qadamlardan biri deb hisoblaydi.
Xitoylik eksportyorlar BBC bilan suhbatda, agar Amerika bozori yopilsa, “bo‘shliqni to‘ldirishga boshqa mamlakatlarda ham xarid imkoniyati yetarli” deyishdi.
Mohsen Mahdavi aprel oyi o‘rtalarida AQSH fuqaroligi suhbatida qatnashgach, hukumat tomonidan qo‘lga olingan.
Michigan shtati gubernatori Gretchen Whitmer’ning Trump bilan yuzaga kelgan ehtiyotkor aloqasi uning ma’muriyati bilan hamkorlik qilish murakkabligini ko‘rsatdi.
U ilgari Kilmar Ábrego Garcíani El Salvadordan qaytarib ola olmasligini bildirgan edi.