Muhim qarorda, BMTning yetakchi sudi davlatlarga iqlim o’zgarishi bo’yicha bir-birini sudga berish imkoniyatini ochdi, bu esa issiqxona gazlarining tarixiy emissiyasini hal qilish imkonini beradi.
Biroq, Gaagadagi (Niderlandiya) Xalqaro Sud (XS) sudyasi chorshanba kuni iqlim o’zgarishining aniq ta’sirini muayyan aktyorlarga aniq bog’lashda o’ziga xos murakkabliklar mavjudligini ta’kidladi.
Qaror majburiy bo’lmasa-da, huquqshunoslar uning xalqaro iqlim huquqi va siyosatiga uzoq ta’sir ko’rsatishi mumkinligini taxmin qilishmoqda.
Ushbu qaror iqlimga zaif mamlakatlar uchun g’alaba sifatida e’tirof etilmoqda, ular iqlim harakatlari bo’yicha global taraqqiyotning yetarli emasligidan norozilik bildirganidan so’ng, sudga murojaat qilishgan.
XS oldidagi misli ko’rilmagan ish iqlim o’zgarishi ta’siriga ayniqsa sezgir bo’lgan pasttekislikdagi Tinch okeani orollari davlatlaridan bo’lgan yosh huquqshunos talabalarning tashabbusi natijasida kelib chiqqan. Bu g’oya 2019-yilda o’ylab topilgan.
«Bugun kechasi men tinchroq uxlayman. XS biz boshdan kechirgan narsalarni – azoblarimizni, bardoshliligimizni va kelajakka bo’lgan huquqimizni tan oldi», – dedi global miqyosda ekstremal ob-havo hodisalariga eng zaif hisoblangan Tinch okeani oroli davlati Vanuatu vakili Flora Vano.
«Bu nafaqat biz uchun, balki ovozi eshitilishi uchun kurashayotgan har bir frontdagi jamiyat uchun g’alaba.»
Dunyoning eng yuqori sudi sifatida tan olingan XS global yurisdiksiyaga ega. Huquq mutaxassislari BBC Newsga maslahat xulosasi kelasi hafta boshida chaqirilishi mumkinligini ma’lum qilishdi.
Advokatlar va iqlim bo’yicha huquqshunoslar ushbu muhim qaror eng katta miqdordagi qazilma yoqilg’i emissiyasi va, natijada, global isish uchun tarixiy mas’ul bo’lgan davlatlarga qarshi kompensatsiya da’volari uchun yo’l ochishini taxmin qilishmoqda.
Ko’pgina rivojlanayotgan davlatlar bu ishni norozilikdan qo’llab-quvvatladilar va rivojlangan davlatlar iqlim inqirozini hal qilish bo’yicha mavjud majburiyatlarni bajarmayapti, deb ta’kidladilar.
Aksincha, Buyuk Britaniya kabi rivojlangan davlatlar 2015-yildagi Parij bitimi kabi mavjud iqlim bo’yicha kelishuvlar yetarli va boshqa hech qanday huquqiy majburiyatlar yuklanmasligi kerak, deb ta’kidladilar.
Chorshanba kuni sud bu argumentni rad etdi.
Sudya Iwasawa Yuji, shuningdek, iqlim o’zgarishiga qarshi kurashish bo’yicha eng ambitsion rejalar ishlab chiqilmasa, bu Parij kelishuvi bo’yicha majburiyatlarning buzilishi bo’lishini aytdi.
U kengroq xalqaro huquq qo’llanilishini aniqlik kiritdi, ya’ni Parij kelishuvining tomoni bo’lmagan davlatlar yoki AQSh kabi undan chiqishni istaganlar, shu jumladan iqlim tizimini ham o’z ichiga olgan atrof-muhitni himoya qilishga majburdirlar.
Sudning fikri maslahat beruvchi bo’lsa-da, XSning so’nggi qarorlari hukumatlar tomonidan amalga oshirildi, bunga o’tgan yili Buyuk Britaniyaning Chagos orollarini Mavrikiyga qaytarish bo’yicha kelishuvi misol bo’la oladi.
Xalqaro atrof-muhit huquqi markazining katta advokati Joie Chovduri: «Qaror huquqiy nuqtai nazardan burilish nuqtasi hisoblanadi», dedi.
«Bugungi ishonchli tarixiy qaror bilan Xalqaro Sud odatiy ish tartibidan voz kechdi va tarixiy tasdiqni taqdim etdi: iqlim ofatining oqibatlaridan azob chekayotganlar iqlim zarariga, shu jumladan kompensatsiya orqali qoplash huquqiga ega», – deya qo’shimcha qildi u.
Sud rivojlanayotgan davlatlarning iqlim o’zgarishi oqibatlari, masalan, binolar va infratuzilmaning vayron bo’lishi uchun zararni qoplash huquqini tasdiqladi.
Bundan tashqari, mamlakatning bir qismini tiklashning iloji bo’lmagan hollarda, hukumat kompensatsiya talab qilishi mumkinligini ta’kidladi.
Bu iqlim o’zgarishi bilan sabab-oqibat aloqasi o’rnatilishi mumkin bo’lgan muayyan ekstremal ob-havo hodisalariga tegishli bo’lishi mumkin, garchi sudya bunday aniqlashlar har bir holat bo’yicha baholashni talab qilishini ta’kidladi.
Agar da’vo muvaffaqiyatli bo’lsa, alohida davlat tomonidan to’lanadigan zararning potentsial miqdori noaniq bo’lib qolmoqda.
Nature jurnalida chop etilgan avvalgi tahlillarga ko’ra, iqlim o’zgarishi bilan bog’liq yo’qotishlar 2000-yildan 2019-yilgacha 2,8 trillion dollarni yoki soatiga 16 million dollarni tashkil etgan.
BBCning iqlim bo’yicha muharriri Jastin Roulettning eng so’nggi iqlim va atrof-muhit yangiliklari haqidagi eksklyuziv ma’lumotlarni har hafta pochta qutingizga olish uchun bizning Future Earth yangiliklarimizga obuna bo’ling. Buyuk Britaniyadan tashqarida? Bu yerda bizning xalqaro yangiliklarimizga obuna bo’ling.