Afg’onistonning Kobul g’arbiy qismidagi tepalikda joylashgan, ehtiyotkorlik bilan o’ralgan, tikan sim bilan mustahkamlangan po’lat darvoza ortida joylashgan, mahalliy aholi tomonidan kamdan-kam hollarda tan olinadigan yoki tashrif buyuriladigan muassasa bor.
Afg’oniston Qizil Yarim Oy Jamiyati (ARCS) tomonidan boshqariladigan ruhiy salomatlik markazining ayollar qanoti, ruhiy kasallik bilan kurashayotgan ayollarga yordam berishga bag’ishlangan mamlakat bo’ylab cheklangan miqdordagi muassasalar orasida eng kattasi hisoblanadi.
Mahalliy aholi orasida «Qal’a» nomi bilan tanilgan bu muassasa asosan jamoatchilik nazaridan chetda qolmoqda.
BBC gavjum markazga eksklyuziv kirish huquqiga ega bo’ldi, u erda xodimlar hozirda uning devorlari ichida yashayotgan 104 nafar ayolga g’amxo’rlik qilishda katta qiyinchiliklarga duch kelishmoqda.
Bu ayollar orasida Mariam* ham bor, u o’zini oiladagi zo’ravonlikdan omon qolgan deb biladi.
Taxminan 20 yoshlarning o’rtalarida deb hisoblangan u, oilasi tomonidan suiiste’mol va e’tiborsizlikka uchraganidan keyin, uysizlik davri bilan birga, to’qqiz yil davomida markazda yashagan.
«Qo’shnining uyiga borganimda, akalarim meni urishardi», deydi u, oilasining cheklovlarini yosh qizlar nazoratsiz uyidan chiqmasligi kerakligini belgilaydigan madaniy me’yorlar bilan bog’laydi.
Oxir-oqibat, u akalari uni haydab chiqarib, yoshligida ko’chada yashashga majbur qilganini da’vo qiladi. Aynan o’sha erda uning ruhiy salomatligidan xavotirda bo’lgan ayol uni markazga olib kelgan.
O’tmishiga qaramay, Mariam doimiy ravishda nur sochuvchi tabassumini saqlab qoladi. Ko’pincha qo’shiq aytayotganini ko’rish mumkin, u binoni tozalash va boshqa ishlarda yordam berishga ruxsat etilgan bir nechta bemorlardan biridir.
Mariam tayyor – va chiqarilishga intilmoqda.
Biroq, uning xavfsiz va barqaror joyga borish imkoniyatining yo’qligi uning ketishiga to’sqinlik qiladi.
«Otam va onamga qaytishni kutmayman. Kobulda kim bilandir turmush qurmoqchiman, chunki uyga qaytsam ham, ular meni tashlab ketishadi», deb tushuntiradi Mariam.
Zo’ravon oilasiga qayta olmagan u, aslida muassasa ichida qamalib qolgan.
Afg’onistonda Tolibonning qat’iy qoidalari va chuqur ildiz otgan patriarxal an’analari ayollarning mustaqil yashash qobiliyatini keskin cheklaydi. Huquqiy va ijtimoiy me’yorlar ayollardan sayohat qilish, ishlash va ko’plab zaruriy xizmatlardan foydalanish uchun erkak vasiyga ega bo’lishni talab qiladi, aksariyat iqtisodiy imkoniyatlar esa ularga yetish imkoniyatidan mahrum.
Avlodlar davomida gender tengsizligi, ta’lim olish imkoniyatining cheklanganligi va ish bilan ta’minlashning cheklanganligi ko’plab ayollarni erkak boquvchilarga moddiy jihatdan qaram qilib qo’ydi, bu esa omon qolish ko’pincha erkak qarindoshlarga bog’liq bo’lgan tsiklni abadiylashtiradi.
28 yoshli Habiba yotoqxonalardan birida karavotda o’tiribdi.
Uning aytishicha, uni eri markazga olib kelgan, u qayta turmush qurganidan keyin uni oilaviy uydan haydab yuborgan.
Mariam singari, Habibaning ham endi boradigan joyi yo’q. U ham ozodlikka tayyor, ammo eri uni qaytarib olishdan bosh tortmoqda va beva qolgan onasida uni qo’llab-quvvatlash uchun mablag’ yo’q.
Uning uch o’g’li hozir amakisi bilan yashaydi. Dastlab ular uning oldiga kelishgan bo’lsa-da, Habiba ularni bu yil ko’rmagan va ular bilan bog’lanish imkoniyatiga ega emas.
«Men bolalarim bilan uchrashishni xohlayman», deydi u.
Ularning hikoyalari markazda noyob emas, u erga tashrifimiz, jumladan xodimlar va bemorlar bilan suhbatlar Tolibon hukumati rasmiylari tomonidan nazorat qilindi.
Markaz psixoterapevti Salima Halibning so’zlariga ko’ra, ba’zi bemorlar bu erda 35-40 yil yashagan.
«Ba’zilarini oilalari butunlay tashlab ketishgan. Hech kim ziyoratga kelmaydi va ular bu erda yashab, vafot etishadi.»
Ko’p yillik mojaro ko’plab afg’onlarning, ayniqsa ayollarning ruhiy salomatligiga katta ta’sir ko’rsatdi, bu ko’pincha tushunilmaydigan va stigmatizatsiya qilinadigan masala.
Yaqinda BMTning Afg’onistonda ayollar huquqlarining yomonlashuvi haqidagi hisobotiga javoban, Tolibon hukumatining matbuot kotibi o’rinbosari Hamdulla Fitrat BBCga ularning hukumati ayollarga nisbatan zo’ravonlikni qoralashini va «Afg’onistonda ayollar huquqlarini ta’minlaganini» aytdi.
Biroq, 2024 yilda e’lon qilingan BMT ma’lumotlari Tolibonning ayollar huquqlariga qarshi kurashi bilan bog’liq ruhiy salomatlik inqirozi chuqurlashayotganini ko’rsatadi: so’rovda qatnashgan ayollarning 68 foizi ruhiy salomatligi «yomon» yoki «juda yomon» ekanligini bildirdi.
Xizmatlar markaz ichida ham, tashqarisida ham kurashmoqda, bu esa so’nggi to’rt yil ichida bemorlarning sezilarli darajada ko’payishini boshdan kechirdi va hozirda kutish ro’yxatini saqlab turibdi.
«Ruhiy kasallik, ayniqsa depressiya, jamiyatimizda juda keng tarqalgan», deb ta’kidlaydi ARCS tomonidan boshqariladigan Kobuldagi yaqin atrofdagi kasalxonaning katta psixiatri doktor Abdul Vali Utmanzay.
U har kuni turli viloyatlardan 50 tagacha ambulator bemorlarni, asosan ayollarni ko’rishini xabar qiladi: «Ular jiddiy iqtisodiy bosimga duch kelishmoqda. Ko’pchiligining ularni ta’minlaydigan erkak qarindoshi yo’q – bemorlarimning 80 foizi oilaviy muammolari bo’lgan yosh ayollar.»
Tolibon hukumati sog’liqni saqlash xizmatlarini ko’rsatishga sodiqligini ta’kidlaydi. Biroq, erkak hamrohsiz ayollarning harakatlanishiga qo’yilgan cheklovlar ularning yordam so’rash qobiliyatiga to’sqinlik qiladi.
Bularning barchasi Mariam va Habiba kabi ayollarning ketishini qiyinlashtiradi – va ular qanchalik uzoq tursalar, yordamga muhtoj bo’lganlar uchun shunchalik kam joy qoladi.
Bir oila bir yil davomida o’zining 16 yoshli qizi Zaynabni markazga qabul qilishga urinib kelgan, ammo ularga to’shak yo’qligi aytilgan. U hozirda u erda eng yosh bemorlardan biri.
O’shagacha u uyiga qamalgan, to’pig’i qochib ketmasligi uchun zanjirband qilingan.
Zaynabning o’ziga xos ruhiy salomatlik muammolari aniq bo’lmasa-da, u o’z fikrlarini ifoda etishga qiynaladi.
Ko’rinib turganidek, xafa bo’lgan Feda Muhammad yaqinda politsiya qizini uydan uzoqda topganini aytib berdi.
Zaynab bir necha kun yo’qolgan edi, bu Afg’onistonda ayollarga erkak vasiysiz uzoq masofalarga sayohat qilish taqiqlanganligi sababli ayniqsa xavfli vaziyat edi.
«Agar biz uni zanjirdan chiqarsak, u devorlarga tirmashib qochib ketadi», deb tushuntiradi Feda Muhammad.
Zaynab tez-tez ko’z yoshlarini to’kadi, ayniqsa onasining yig’layotganini ko’rsa.
Feda Muhammadning so’zlariga ko’ra, ular uning ahvolini birinchi marta sakkiz yoshida sezishgan. Biroq, 2022 yil aprel oyida uning maktabiga bir nechta portlashlar oqibatida yomonlashgan.
«Portlash uni devorga urdi», deb eslaydi u. «Biz yaradorlarni olib chiqishga va jasadlarni yig’ishga yordam berdik. Bu dahshatli edi.»
Agar joy topilmagan bo’lsa, mumkin bo’lgan oqibatlar noma’lumligicha qolmoqda. Zaynabning otasi uning qayta-qayta qochishga urinishlari uni sharmanda qilayotganini, uni markazga qamab qo’yish uning uchun ham, oilasi uchun ham yaxshiroq ekanligini ta’kidladi.
U Mariam va Habiba singari Qal’aning tashlab ketilgan ayollaridan biriga aylanadimi yoki yo’qmi – buni vaqt ko’rsatadi.
*Bemorlar va ularning oilalarining ismlari o’zgartirilgan
Ko’rsatilgan piyoda yurish xaritalari odamlarni Tyuksberi atrofidagi va uning atrofidagi to’rtta mashinasiz yo’nalish bo’ylab yo’naltiradi.
NHS rahbarlari kutish vaqtini qisqartirishga umid qilayotgan joyda tantanali marosim bo’lib o’tmoqda.
Uolton-on-Temzdan Terri Kollinz 22 avgust kuni 15 000 fut balandlikka sakrashga yana urinib ko’rishini aytdi.
Klif Xopkins oyog’i kesilganidan keyin boshqalarni chekishni boshlamaslik haqida ogohlantiradi.
Art Shape NHS bilan birgalikda ijodiy kurslarni retsept sifatida taqdim etadi.