Keng miqyosdagi xalqaro sanksiyalarga qaramay, Rossiya Ukrainadagi davom etayotgan urushini moliyalashtirish uchun o’zining katta energiya resurslaridan foydalanmoqda.
Prezident Tramp bu dinamikani o’zgartirishga intilmoqda. U Ukraina bilan 8 avgust, juma kuniga qadar sulh shartnomasi tuzilgan taqdirda, Rossiya bilan savdo aloqalarini davom ettirayotgan har qanday davlatga nisbatan keng qamrovli ikkilamchi tariflarni joriy etishni e’lon qildi.
Ushbu ikkilamchi tariflar Rossiya bilan savdo qilayotgan davlatlardan Qo’shma Shtatlarga import qilinayotgan tovarlarga 100% soliq soladi.
Neft va gaz Rossiyaning asosiy eksport mahsulotlari bo’lib, Xitoy, Hindiston va Turkiya uning eng yirik xaridorlari hisoblanadi.
«Men savdoni ko’p narsalar uchun ishlatardim, ammo bu urushlarni hal qilish uchun juda yaxshi», dedi Tramp o’tgan oy.
Bu Tramp ma’muriyati tomonidan ikkilamchi tariflardan foydalanishning birinchi holati emas, chunki ular hozirda Venesuela neftini sotib oluvchilarni jazolash uchun qo’llanilmoqda.
Biroq, ularning Rossiyaga nisbatan qo’llanilishi global iqtisodiyot uchun ancha katta oqibatlarga olib keladi.
Rossiya Saudiya Arabistoni va AQShdan keyin dunyodagi uchinchi yirik neft ishlab chiqaruvchisi bo’lib qolmoqda. Shunga qaramay, uning eksport hajmi shu yilning o’zida pasayishni boshdan kechirdi, bu haqda Bloombergning kemalarni kuzatish ma’lumotlari tahlilida aytilgan.
«Rossiya energiyasini sotib oluvchilarga nisbatan ikkilamchi tariflarning global iqtisodiyotga ta’sirining asosiy mexanizmi energiya narxlarining o’zgarishi orqali bo’ladi», deb ta’kidlaydi Capital Economics kompaniyasidan Kiran Tompkins.
Agar tariflar samarali bo’lsa, Rossiya neft va gazining xalqaro bozorlarga kirib kelishi cheklanadi.
Natijada, ta’minotning kamayishi narxlarning oshishiga olib kelishi mumkin, bu 2022-yilda Rossiyaning Ukrainaga to’liq miqyosli bostirib kirishidan keyin kuzatilgan va bu global inflyatsiya o’sishiga sabab bo’lgan. Prezident Tramp AQShda neft ishlab chiqarish rekord darajada bo’lgani sababli xavotirda emasligini ta’kidlamoqda.
Janob Tompkinsning ta’kidlashicha, bu safar narxlarga potentsial ta’sirni kamaytiradigan boshqa omillar ham mavjud.
U shunday tushuntiradi: «Hozirgi vaziyat shundayki, OPEC+ [asosiy neft ishlab chiqaruvchi davlatlar guruhi va uning ittifoqchilari] foydalanish uchun katta bo’sh quvvatga ega».
Rossiya mavjud sanksiyalarni chetlab o’tish uchun murakkab tizimni ishlab chiqdi, uni uning savdo hamkorlari Tramp tomonidan tahdid qilingan ikkilamchi tariflardan qochish uchun moslashtirishi mumkin.
Masalan, uning «soya floti» – egalari yashirilgan yuzlab tankerlardan iborat – eksport qilinadigan Rossiya neft va gazining kelib chiqishini yashirish uchun ishlatilishi mumkin.
«Sanksiyalarni qo’llab-quvvatlash birinchi navbatda sanksiyalarni joriy etish kabi katta vazifa», deydi Kolumbiya universiteti sanksiyalar bo’yicha amerikalik ekspert Richard Nephew.
«Chunki sanksiyaga uchragan tomon ulardan qochish choralarini ko’radi.»
2022-yilda Ukrainaga to’liq miqyosli bostirib kirish boshlanganidan beri Hindiston Rossiya neftining ikkinchi yirik xaridoriga aylandi, bu haqda Energetika va toza havo tadqiqot markazi ma’lum qildi.
«Ular urush mashinasiga yoqilg’i quyishmoqda. Agar ular buni qilishsa, men xursand bo’lmayman», dedi Prezident Tramp seshanba kuni AQShning CNBC nashriga.
Agar ikkilamchi sanksiyalar kuchga kirsa, Hindistondan tovarlarni import qiluvchi AQSh kompaniyalari ushbu mahsulotlar Qo’shma Shtatlarga yetib kelishi bilan 100% import solig’i yoki tarifga duch kelishadi.
Maqsad – bu tovarlarni shunchalik qimmatga tushirishki, AQSh korxonalari boshqa joylardan arzonroq alternativalarni tanlaydi va shu bilan Hindiston uchun daromadni kamaytiradi.
Bu, o’z navbatida, Hindistonni Rossiya neftini sotib olishdan tiyib turishi kerak. Agar Rossiya neftini boshqa joyda sotishga qodir bo’lmasa, chunki boshqa davlatlar ham xuddi shunday qiyinchiliklarga duch kelishsa, uning Ukrainadagi urushni moliyalashtirish qobiliyati pasayadi.
Yangi ikkilamchi tariflarning amerikaliklar uchun potentsial oqibatlaridan biri Hindistondan import qilinadigan mobil telefonlar narxining oshishi bo’lishi mumkin.
AQShning Apple kompaniyasi o’zining iPhone ishlab chiqarishining katta qismini, ayniqsa AQShda sotish uchun mo’ljallangan telefonlarni Hindistonga ko’chirmoqda.
Agar bu mahsulotlar yangi tariflarga tortilsa, narxlar AQSh iste’molchilari uchun ikki baravar oshishi mumkin, chunki tariflar odatda import qiluvchi kompaniyalar tomonidan to’lanadi, ular keyin ushbu xarajatlarni o’z mijozlariga o’tkazadilar.
Hindistondan AQShga import allaqachon Prezident Trampning keng qamrovli savdo o’zgarishlarining bir qismi sifatida 25% tarifga duch kelmoqda va u CNBCga bu raqam «juda sezilarli» darajada oshirilishi mumkinligini aytdi.
Hindiston hukumati AQShni ikkiyoqlamalikda ayblab, Vashingtonning Rossiya bilan savdosi davom etayotganini ta’kidlamoqda.
Ushbu savdoning asosiy qismini AQShning Hindistondan importi tashkil etadi, u o’tgan yili 3 milliard dollardan sal ko’proqni tashkil etdi (2,2 milliard funt sterling), garchi bu 2021-yil darajasining atigi 10% ini tashkil etadi.
Ushbu savdoda AQShning yadro energiyasi va o’g’itlar uchun xom ashyo sotib olishi ustunlik qiladi. Rossiya ikkalasining ham asosiy global yetkazib beruvchisi hisoblanadi.
Xitoy Rossiya neftining eng yirik xaridori hisoblanadi va Prezident Trampning Xitoy tovarlariga nisbatan ikkilamchi tariflarni joriy etish to’g’risidagi har qanday qarori ancha katta qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.
Bu AQShning Xitoydan importi Hindistondan besh baravar ko’p bo’lganligi sababli, undan ko’proq qismi o’yinchoqlar, kiyim-kechak va elektronika kabi iste’mol tovarlaridan iborat.
Pekinga qaratilgan ikkilamchi tariflar Tramp o’zining birinchi prezidentlik davridan beri amalga oshirayotgan dunyoning ikki yirik iqtisodiyoti o’rtasidagi savdoni qayta ko’rib chiqishni buzish xavfini ham tug’diradi.
«Bunday ortiqcha keskinlashuv xitoyliklarga ta’sir qilishi dargumon», deydi IMD biznes maktabining savdo bo’yicha eksperti professor Saymon Evenett.
Uning tushuntirishicha, so’nggi yillarda Si va Putinning qanchalik yaqin hamkorlik qilganini hisobga olsak, xitoyliklarni rossiyaliklardan ajratib olish «juda qiyin» bo’ladi.
Bundan tashqari, Tramp oxirgi marta Xitoyga qarshi uch xonali tariflardan foydalanishga urinib ko’rganida, bu ish bermadi – chunki bu ikki davlat o’rtasidagi barcha savdoni deyarli to’xtatib qo’ydi.
Bunga o’xshash yana bir qadam AQShdagi inflyatsiya bosimini kuchaytirishi mumkin, Tramp uni hal qilishga uzoq vaqt va’da bergan.
Bu, shuningdek, Xitoyda juda ko’p ishlab chiqarish ish o’rinlariga zarar yetkazishi mumkin, ayniqsa uning iqtisodiyoti bir nechta frontlarda allaqachon qiyinchiliklarga duch kelayotgan bir paytda.
Finlandiyada joylashgan Energetika va toza havo tadqiqot markazi tomonidan o’tkazilgan tahlillar shuni ko’rsatadiki, Yevropa Ittifoqi va Turkiya hamon Rossiya energiyasining eng yirik xaridorlari qatorida.
2022-yilgacha Yevropa Ittifoqi Rossiyaning birinchi raqamli eksport manzili edi, garchi Ukrainaga to’liq miqyosli bostirib kirish boshlanganidan beri bu keskin kamaydi. Bryussel yaqinda AQShdan ko’proq energiya sotib olishga kelishib oldi, ammo Rossiyadan ba’zi importlar saqlanib qolmoqda.
Iyun oyida Yevropa Komissiyasi prezidenti Ursula fon der Lyayen bu muammoni tan oldi va «Rossiya energiya ta’minotidan qurol sifatida foydalanib, bizni bir necha bor shantaj qilishga urindi» dedi va 2027-yil oxirigacha importni tugatish rejalari haqida bayonot berdi.
AQSh-Yevropa Ittifoqi savdo aloqalari dunyodagi eng kattasi bo’lib, ular hozirgina yangi savdo shartlarini kelishib oldilar, natijada AQShga Yevropa Ittifoqining ko’plab eksportlariga 15% tarif qo’llaniladi.
Yevropa Ittifoqidagi ko’pchilik bu bitimni tanqid qilib, tariflar Yevropa eksportyorlariga zarar yetkazishini aytdi.
Endi ular Yevropa Ittifoqiga qarshi ikkilamchi sanksiyalar yanada ko’proq zarar yetkazishi mumkinligidan ham xavotirda. Rossiya energiyasini sotib olish uchun 100% tariflarni qo’shish Yevropa Ittifoqi tomonidan AQShga sotiladigan tovarlar miqdorini sezilarli darajada kamaytirishi mumkin.
Biroq, eng yirik sotuvchilarga farmatsevtika va mashinalar kiradi, ularni boshqa joydan topish qiyin bo’lishi mumkin, ya’ni amerikaliklar ko’proq pul to’lashdan boshqa iloji yo’q.
Rossiyaning o’z iqtisodiyoti Ukrainaga to’liq miqyosli bostirib kirish boshlanganidan beri ajoyib darajada barqaror ekanligini isbotladi va o’tgan yili 4,3% ga o’sdi.
Biroq, Iqtisodiyot vaziri Maksim Reshetnikov yaqinda mamlakat «qizib ketish» davridan so’ng retsessiya yoqasida ekanligi haqida ogohlantirdi. Xalqaro Valyuta Jamg’armasi (XVJ) bu yil atigi 0,9% o’sishni bashorat qilmoqda.
Agar ikkilamchi sanksiyalar eksportga talabni kamaytirishda muvaffaqiyatli bo’lsa, ular Rossiyani retsessiyaga yaqinlashtiradi.
Urushning Rossiya iqtisodiyotiga aniq ta’sirini bilish qiyin, chunki Moskva to’liq miqyosli bostirib kirish boshlanganidan beri ko’plab iqtisodiy ma’lumotlarning e’lon qilinishiga yo’l qo’ymadi, jumladan neft va gaz ishlab chiqarish bo’yicha ma’lumotlar ham sir tutilmoqda.
Rossiya hukumati xarajatlarining uchdan bir qismi neft va gaz pullari hisobidan qoplanadi, ammo eksport pasayib bormoqda.
Ayni paytda, Putin Sovuq urushdan beri hech qachon bo’lmagan darajada mudofaaga ko’proq mablag’ ajratmoqda. Mudofaa xarajatlari YaIMning 6,3% ga yetgan deb hisoblanadi.
Aksincha, Ukraina o’zining ancha kichik iqtisodiyotining 26% ini urushga sarflamoqda. Farq uning prezidenti Vladimir Zelenskiyning nega o’z ittifoqchilaridan tashqi yordam so’rashini tushuntiradi.
Trampning tariflari Rossiyaga kiradigan pul miqdorini kamaytirish orqali Zelenskiyga yordam berishga qaratilgan va u Ukrainadagi o’lim, azob va vayronagarchiliklarga chek qo’yishga umid qilmoqda.
AQSh prezidenti Apple kompaniyasini AQShda ko’proq ishlab chiqarishga chaqirdi.
Endi AQSh tomonidan eng yuqori tarif stavkalari o’rnatilgan Hindiston ushbu yig’imni «asoslanmagan va asossiz» deb atadi.
Rangli aksessuarlar zanjiri sotuvi kamayganini, chunki onlayn raqobatchilar va yuqori xarajatlar foydani kamaytirmoqda.
Trampning tarif tahdidlari va ijtimoiy tarmoqlardagi chiqishlari Hindiston-AQSh munosabatlarining holati haqida xavotirlarni uyg’otdi.
Prezident Trampning keng qamrovli sanksiyalar tahdidiga qaramay, Moskva va Kiyev o’rtasida sulh tuzish umidlari sus.