Ser Toni Bler, Buyuk Britaniyaning o’n yildan ortiq vaqt davomida sobiq bosh vaziri, siyosiy murosaga erishish qobiliyati bilan tanilgan edi.
U markaziy maydonda mahorat bilan harakat qilib, an’anaviy chap-o’ng bo’linishlardan mohirlik bilan o’tib ketdi.
Biroq, G’azo tinchlik kelishuvi yuzaga kelgan taqdirda va agar u mintaqani boshqarishga chaqirilsa, hatto mashhur chidamli Bler ham barcha fraktsiyalarni qoniqtirish va barqarorlikni saqlash uchun siyosiy zukkolikka ega bo’ladimi?
Uning potentsial roli aniqlanmagan. Donald Trampning 20 banddan iborat tinchlik rejasida urushdan keyingi G’azoning boshqaruvini nazorat qilish uchun xalqaro o’tish davri sub’ekti nazarda tutilgan.
AQSh prezidenti ushbu «Tinchlik kengashi»ga raislik qiladi, 72 yoshli Bler esa a’zo bo’ladi. Tramp unga muxbirlarga «yaxshi odam, juda yaxshi odam» deb ta’rif berdi.
Blerning potentsial ishtiroki ajablanarli emas.
Sobiq bosh vazir bir necha oydan beri G’azo tinchlik takliflarini ishlab chiqishda faol ishtirok etib, Trampning kuyovi Jared Kushner va Isroil Bosh vaziri Binyamin Netanyaxuning asosiy maslahatchisi Ron Dermer bilan hamkorlik qilmoqda.
Bler avgust oyida Oq uyda Tramp bilan urushdan keyingi G’azo strategiyasini muhokama qilish uchun yuqori darajadagi uchrashuvda qatnashdi.
Bundan oldin u Oq uyda prezidentning bosh elchisi Stiv Vitkoff bilan muzokaralar olib borgan.
Bler Tramp rejasini «jasur va aqlli» deb olqishlab, «ikki yillik urush, azob-uqubat va azoblarga chek qo’yishning eng yaxshi imkoniyati» deb hisoblab bayonot berdi.
Uning ta’kidlashicha, takliflar nafaqat «isroilliklar va falastinliklar uchun tinchlik yo’lini topish», balki «ekstremizm kuchlariga qarshi kurashish va millatlar o’rtasida tinchlik va farovonlikni targ’ib qilish uchun kengroq mintaqaviy va global ittifoq» uchun ham imkoniyat yaratadi.
Bu intilish Blerning o’nlab yillar davomida turli rollarda qilgan harakatlarining asosiy nuqtasi bo’lib kelgan.
1997-yildan bosh vazir sifatida u mintaqada Klinton ma’muriyatining tinchlik tashabbuslarini qo’llab-quvvatladi.
2007-yil iyun oyida o’z lavozimini tark etgach, u AQSh, Rossiya, Yevropa Ittifoqi va BMTni ifodalovchi «To’rtlik»ning tinchlik harakatlarini muvofiqlashtirish bo’yicha maxsus vakili etib tayinlandi va bu lavozimda 2015-yilgacha ishladi.
Tarafdorlarning ta’kidlashicha, uning «To’rtlik» tarkibidagi roli siyosiy jarayondan chetlatib, iqtisodiy rivojlanishga qaratilgan.
O’shandan beri uning biznes tashabbuslari va Toni Bler Global o’zgarishlar instituti mintaqada ishtirokini davom ettirdi.
Diplomatlarning ta’kidlashicha, Blerning noyob pozitsiyasi Tramp ma’muriyatidagi ishonchi, Yaqin Sharqdagi keng tarmog’i va Isroil va Falastin rahbariyati bilan uzoq yillik tajribasidan kelib chiqadi.
Yaqin Sharq Assotsiatsiyasi bosh direktori Nik Hoptonning ta’kidlashicha, Bler bu rolni o’z zimmasiga olishi mumkin bo’lgan yagona G’arb yetakchisi bo’lishi mumkin, shuningdek, «Uning Yaqin Sharqda 24 yil davomida ishtirok etganligi sababli ishonchliligi va tajribasi bor» dedi.
«Ammo bu faqat Donald Trampning ishonchiga ega bo’lsa va Binyamin Netanyahu tomonidan manipulyatsiya qilinayotgan deb hisoblanmasa ishlaydi. U, shuningdek, Falastin ma’muriyati rahbariyatining ishonchiga ega ekanligini ko’rsatishi kerak.»
Biroq, Blerning ishtiroki sezilarli yuk bilan birga keladi.
U ko’pchilik uchun bahsli shaxs bo’lib qolmoqda.
Uning 2003-yilda ommaviy qirg‘in qurollari haqidagi noto‘g‘ri ma’lumotlarga asoslangan Iroqqa bostirib kirishi mintaqada uning obro‘siga putur yetkazishda davom etmoqda va urush jinoyatlarida ayblanishga olib keldi.
Falastin hududlaridagi inson huquqlari bo’yicha BMT maxsus ma’ruzachisi Francheska Albanese keskin bayonot berdi: «Toni Bler? Hech qachon. Falastindan qo’lingni tort», deya qo’shimcha qildi: «Ehtimol, Gaagada uchrashamizmi?», bu Xalqaro jinoyat sudining joylashuviga ishora edi.
Buyuk Britaniya Tashqi ishlar vazirligining sobiq rahbari ser Saymon Freyzer Blerning Falastin muammosiga chinakam qiziqishi va Vashington, Isroil va Fors ko’rfaziga bo’lgan ishonchini tan oldi. «Ammo arab ko’chasi Iroqni unutgani yo’q», – deb ogohlantirdi u.
«G’azoni kelajakda nazorat qilish kengroq bazaga muhtoj va Amerika/Britaniya korxonasi kabi ko’rinmasligi kerak.»
Hamas o’z e’tirozlarini bildirdi. Guruhning siyosiy byurosi a’zosi Husam Badraning ta’kidlashicha, Bler G’azoni boshqarish uchun emas, balki Iroqqa bostirib kirgani uchun sud qilinishi kerak, shuningdek, «Bler bilan bog’liq har qanday reja yomon alomatdir» dedi.
Ba’zi falastinliklar Blerni tarixan Isroil va AQSh pozitsiyalari bilan mos deb bilishadi. Sobiq xalqaro tinchlik bo’yicha muzokarachisi Nomi Bar-Yaakovning ta’kidlashicha, «Menimcha, falastinliklar unga umuman ishonmaydi. Menimcha, ular uni «To’rtlik» elchisi bo’lgan paytida juda katta muvaffaqiyatsizlikka uchragan deb bilishadi.»
Hatto Buyuk Britaniya Bosh vaziri Ser Kir Starmer ham Mehnat partiyasi konferentsiyasida Trampning tinchlik rejasini olqishlar ekan, Blerning potentsial roli haqida hech qanday ma’lumot bermadi.
Sakkiz yil davomida Yaqin Sharq bo’yicha tinchlik elchisi sifatida Bler Falastin davlatini boshqarishga tayyorlash uchun Falastin ma’muriyatini mustahkamlash vazifasi yuklatilgan edi. PA hozirda bunday holatda ekanligini kam odam bahslashadi.
Falastinliklarning ta’kidlashicha, u noqonuniy aholi punktlari va ko’chmanchilarning zo’ravonliklari muammosini etarli darajada hal qilmagan va iqtisodiy rivojlanishdan ko’ra Falastin davlatchiligiga ustuvor ahamiyat berishi kerak edi.
Asosiy savol shundaki, nima uchun Bler Isroil-Falastin mojarosini hal qilishga sodiq qolmoqda. U o’zini uzoq vaqtdan beri tinchlikparvar deb biladi, ayniqsa Shimoliy Irlandiyada Juma kuni yaxshi kelishuvga erishgandan keyin.
Bler hukmronligi davrida siyosiy muxbir sifatida men uning kimnidir o’z nuqtai nazariga ishontirolmaganligini qabul qilishdan doimiy ravishda bosh tortganini kuzatdim. Yaqin Sharq Bler tomonidan tugallanmagan ish sifatida ko’rilishi mumkin.
Sog’liqni saqlash vaziri Ues Striting PA Media-ga Iroq urushi tufayli Blerning roli «qoshlarni ko’tarishini» aytdi va Shimoliy Irlandiyada tinchlik o’rnatishda «ajoyib meros» qoldirganini aytdi. «Agar u isroilliklar, falastinliklar va boshqa mintaqaviy kuchlar ko’magida Isroil-Falastin mojarosiga ushbu ko’nikmalarni qo’llay olsa, shuncha yaxshi bo’ladi», dedi janob Striting.
Oxir oqibat, Blerning roli tinchlik rejasining muvaffaqiyatiga nisbatan ikkinchi darajali, bu esa noaniq bo’lib qolmoqda. Har ikki tomon o’rtasidagi hal qilinmagan tafovutlar va Oq uy tomonidan hali yakunlanmagan tafsilotlar ancha muhimroqdir.
Chatham House tahlil markazining Yaqin Sharq dasturi direktori Sanam Vakil shunday dedi: «Toni Blerga va uning Iroqqa G’arb aralashuvi merosiga e’tibor qaratish, tafsilotlar, muddatlar va natijalar etishmayotgan ushbu tinchlik asosining haqiqiy muammolarini yashiradi – va hali Falastin yoki Isroilning roziligiga ega emas, rahbariyatning o’zi yo’q.»
«Qog’ozdagi 20 banddan tashqariga chiqish uchun sezilarli ish qilmasdan, bu reja tuzilmaviy adolatsizlikni o’zida mujassam etgan va falastinliklarni agentlik va suverenitetdan mahrum qiladigan kosmetik diplomatiyaning yana bir versiyasi bo’ladi.»
Shuning uchun e’tiborni Bler va uning atrofidagi fikrlarga qaratilgan psixodramadan G’azodagi har qanday o’tish davri hokimiyatining rolini va Bler zarur ko’nikma va tajribaga ega yoki yo’qligiga qaratish kerak.
Fors ko’rfazi yetakchilari va Oq uy bilan muvofiqlashtirish bir vazifa; G’azoni samarali boshqarish, uning qayta qurilishi, xavfsizligi va iqtisodiy rivojlanishini nazorat qilish esa boshqa. Bir diplomatning sms yozishicha: «Bler vitse-qirolmi? Bu hech qachon o’tmaydi.»
BBC Verify prezident Trampning G’azo uchun tinchlik rejasini va uning joylarda nimani anglatishini tahlil qiladi.
Hamasning yuqori martabali vakili BBCga guruh Trampning G’azo tinchlik rejasini rad etishi mumkinligini aytdi va bu «Isroil manfaatlariga xizmat qiladi» dedi.
Donald Tramp Isroil va Qatar bosh vazirlari o’rtasida Isroilning uch hafta oldin Dohadagi Hamas rahbarlariga bergan havo zarbasidan keyin keskinlikni yumshatish uchun telefon orqali muloqot o’tkazdi.
Buyuk Britaniyaning sobiq bosh vaziri Donald Tramp raisligidagi yangi «Tinchlik kengashi»ning birinchi a’zosi bo’ldi.
Donald Trampning aytishicha, agar Hamas rejasini rad etsa, Isroil «qurolli guruhdan kelayotgan xavfni yo’q qilish ishini tugatish» uchun AQShning qo’llab-quvvatlashiga ega bo’ladi.