Donald Tramp va Elon Musk oʻrtasidagi muhim sarf-xarajatlar toʻgʻrisidagi nizoda NASA byudjeti atrofida noaniqlik kuchayib, unga katta miqdordagi qisqarish tahdid solmoqda.
NASA Kongressga taqdim etgan byudjet soʻrovida fan loyihalariga moliyalashtirish deyarli 50% ga qisqarishi taklif qilingan.
Bu hozirda amalga oshirilayotgan yoki kosmosda boʻlgan 40 ta ilmiy missiyaning tugatilishiga olib kelishi mumkin.
Prezident NASA bilan Xalqaro Kosmik Stansiyasini taʼminlash va kelajakdagi Oy va Mars missiyalarida Falcon 9 va Starship raketalaridan foydalangan holda hamkorlik qiluvchi muhim sherigi boʻlgan Muskning SpaceX kompaniyasi bilan federal shartnomalarni bekor qilish bilan tahdid qilmoqda.
Open universitetining kosmik olimidir doktor Simeon Barber bu noaniqlikni inson kosmik dasturiga “sovituvchi taʼsir” deb taʼriflaydi.
Uning soʻzlariga koʻra, “yaqinda sodir boʻlgan keskin bahslar va keskin siyosat oʻzgarishlari intilishlarimiz qurilgan asoslarni zaiflashtiradi”.
Kosmik fan va tadqiqotlar davlatlar, korporatsiyalar va oliy oʻquv yurtlari oʻrtasidagi uzoq muddatli rejalashtirish va hamkorlikka bogʻliqdir.
Tramp-Musk mojarosidan tashqari, Oq Uy tomonidan NASA byudjetiga katta miqdorda qisqarish kiritilishi ham katta tashvish tugʻdirmoqda.
Marsni oʻrganish tashabbusi 100 million dollar (74 million funt) ga oshirilganidan tashqari, barcha sohalar byudjet qisqarishiga duch kelmoqda.
Planetar Jamiyatning kosmik siyosati boʻyicha rahbari Keysi Drayer taklif qilingan qisqarishlarni “AQSh kosmik dasturiga duch kelgan eng katta inqiroz” deb ataydi.
NASA deyarli 25% byudjet qisqarishini soʻrashini “Oy va Marsni oʻrganish uchun muhim boʻlgan missiyalarga fan va texnologiya portfellarini moslashtirish” deb asoslaydi.
Krenfild universitetining kosmik tahlilchisi doktor Adam Baker BBC Newsga bu takliflarning Kongress tomonidan tasdiqlangan taqdirda NASAning faoliyat yoʻnalishini tubdan oʻzgartirib yuborishini aytdi.
“Prezident Tramp NASAni ikkita maqsadga qaratmoqda: Xitoydan oldin astronavtlarni Oyga qoʻndirish va Marsga AQSh bayrogʻini oʻrnatish. Qolgan hamma narsa ikkinchi darajali ahamiyatga ega.”
Qoʻllab-quvvatlovchilarning fikricha, Oq Uy byudjeti NASAga Sovet Ittifoqi bilan sovuq urush davridagi raqobatni aks ettirib, Apollon davridan beri birinchi marta aniq maqsad beradi. Biroq, tanqidchilar NASA haddan tashqari katta, maqsadsiz byurokratiyaga aylanganini va jiddiy xarajatlarning oshib ketishi va behuda sarf-xarajatlar tarixiga ega ekanligini taʼkidlaydilar.
NASAning yangi Oy raketa boʻlgan Space Launch System (SLS) bunga misol boʻlib, uning ishlab chiqarilishi kechikishlar va har bir uchirish uchun 4,1 milliard dollar (3,3 milliard funt) ga teng haddan tashqari yuqori xarajatlar bilan bogʻliqdir. Aksincha, SpaceXning Starship va Blue Originning New Glenn raketalari qayta ishlatish orqali ancha kam xarajatlarga erishishga intiladi.
Oq Uy takliflari Starship va New Glenn foydasiga SLSni bosqichma-bosqich bekor qilishni maqsad qilgan boʻlsa-da, Starshipning soʻnggi sinov uchirishdagi muvaffaqiyatsizligi va New Glennning dastlabki sinov bosqichida ekanligi bu rejalarning amalga oshishiga shubha soladi.
“Tashvish shundaki, NASA bir yomonlikdan ikkinchisiga tushib qolishi mumkin”, – deydi doktor Barber.
“Bu SLS alternativlarini ishlab chiqish Elon Musk va Jeff Bezos tomonidan moliyalashtirilmoqda.
“Agar ular qiziqishini yoʻqotsalar yoki qoʻshimcha mablagʻ talab qilsalar, Kongress uni taʼminlashga majbur boʻladi”, – deb qoʻshimcha qiladi doktor Barber.
Doktor Barber planetani oʻrganish va Yerni kuzatishga bagʻishlangan 40 ta missiyaning yoʻqolishi, ularning koʻpi xalqaro hamkorlikni oʻz ichiga olganligi haqida koʻproq tashvish bildirmoqda.
“Yillar davomida bajarilgan ishlar qayta qurish rejasi tuzilmasdan shunchalik tezlik bilan yoʻq qilinishi juda xafa qiladi.”
Bu qisqarishlar asosan ishlab chiqarish xarajatlari qoplanib boʻlgan va minimal operatsion xarajatlarni tejash taklif qilingan oʻnlab mavjud planetar missiyalarni oʻz ichiga oladi.
Shuningdek, Yevropa Kosmik Agentligi (ESA) bilan ikkita hamkorlik: Marsdan namunalarni qaytarish missiyasi va Rosalind Franklin rover missiyasi ham xavf ostida.
Surrey Sunʼiy Yoʻldosh Texnologiyalari MChJ rahbari va kosmik kelajagi toʻgʻrisidagi Qirollik Jamiyati hisobotida hammuallif boʻlgan professor ser Martin Sviting tashvish bildirib, Yevropaning kosmik tadqiqotlarida mustaqilligining ortishi uchun potentsial ijobiy tomonlarni taklif qiladi.
“Ehtimol, biz NASAga ortiqcha bogʻliq boʻlib qolganmiz”, – dedi u BBC Newsga.
“Bu Yevropa uchun oʻzining kosmik faoliyatini qayta baholash uchun imkoniyat yaratadi.”
Biroq, Yevropa uchun qisqa muddatli oqibatlar asosan salbiydir. Mars missiyalaridan tashqari, ESA XKSga kirish imkoniyatining kamayishi va NASAning Lunar Gatewayga qoʻshgan hissasining bekor qilinishi xavfi bilan yuzma-yuz.
ESAning yaqinda eʼlon qilingan strategiyasi hamkorlikdagi sherik boʻlib qolgan holda, yanada mustaqil kosmik dasturini ishlab chiqish niyatini bildiradi va bu NASAning harakatlaridan qatʼi nazar, davom etayotgan ishtirokni anglatadi.
Doktor Bakerning soʻzlariga koʻra, koʻplab Yerni kuzatish dasturlari ham qisqartirilmoqda.
“Bu Yerni kuzatish dasturlari bizning erta ogohlantirish tizimimizdir”, – dedi u BBC Newsga.
“Iqlimshunoslik oqibatlarini bashorat qilish va kamaytirish qobiliyatimiz jiddiy ravishda pasayishi mumkin. Bu tizimni yopish dahshatli istiqboldir.”
Byudjet takliflari Kongressning tasdigʻini kutmoqda. Keysi Drayer baʼzi respublikachilarning qisqarishlarga maxfiy ravishda qarshi ekanliklarini xabar qilmoqda.
Biroq, janob Drayer siyosiy toʻqnashuvlar natijasida hech qanday byudjet kelishuvi boʻlmasligi va qisqartirilgan Oq Uy byudjetining vaqtinchalik amalga kiritilishi, bekor qilingan kosmik missiyalarni qayta boshlashdagi qiyinchiliklarni hisobga olgan holda uni bekor qilish qiyin boʻlishi mumkinligi haqida tashvish bildirmoqda.
Olimlar kosmosning hidlarini – kosmik stansiyalardagi xidlardan tortib, yorugʻlik yillari uzoqlikdagi sayyoralardagi hidlarigacha tahlil qilib, olam tarkibini tushunishga harakat qilmoqdalar.
AQSh va Yaponiyadagi tadqiqotchilar sayyoralar, yulduzlar va galaktikalarning kelib chiqishini tushuntirish uchun raqobatlashmoqdalar.
Kosmik infratuzilmaning nisbatan yaqinda rivojlanganligiga qaramay, baʼzi elementlar allaqachon yoʻqolgan. «Kosmik arxeologlar» qolganlarini saqlash ustida ishlamoqdalar.
Yirik shinalar ishlab chiqaruvchi kompaniyalar Oy va Mars sharoitiga chidamli shinalarni sinab koʻrmoqdalar.
Buyuk Britaniya endi Xitoy tomonidan birinchi marta berilgan, deyarli 50 yildan beri toʻplangan birinchi Oy namunalariga ega.