Shahnazning toʻlgʻogʻi boshlanganida, eri Abdul uni qoʻli yetadigan yagona tibbiy muassasaga olib borish uchun shoshib taksi qidirdi.
«U juda qiynalayotgan edi», – deb eslaydi Abdul.
Afgʻonistonning shimoli-sharqiy Badaxshon viloyatidagi Shesh Pol qishlogʻidan 20 daqiqalik yoʻl boʻlgan klinika ularning ikki katta farzandi tugʻilgan joy edi.
Abdul Shahnazning yonida oʻtirib, tibbiy yordamga yetish uchun shagʻalli yoʻllardan oʻtayotganda unga tasalli berdi.
«Ammo klinikaga yetib kelganimizda, uning yopiqligini koʻrdik. Men uning yopilganidan bexabar edim», – dedi u, yuzida chuqur qaygʻu aks etgan holda.
Ogohlantirish: Oʻquvchilar ushbu maqoladagi baʼzi tafsilotlarni ogʻir deb topishlari mumkin.
Shesh Pol klinikasi Afgʻonistonda yopilgan 400 dan ortiq tibbiy muassasalardan biri boʻlib, mamlakat ogʻir qashshoqlik bilan kurashmoqda. Bu yopilishlar Tramp maʼmuriyatining shu yil boshida AQShning deyarli barcha yordamini qisqartirish toʻgʻrisidagi qaroridan soʻng sodir boʻldi. Bu AQSh Xalqaro Taraqqiyot Agentligi (USAID) tarqatib yuborilgandan keyin amalga oshirilgan keskin qadam edi.
Klinika toʻrtta kichik xonasi va oq boʻyogʻi koʻchgan bir qavatli oddiy bino boʻlib, homilador ayollar va yangi onalarga maslahatlar beruvchi USAID plakatlari bilan bezatilgan.
Tashqi koʻrinishi oddiy boʻlishiga qaramay, klinika sogʻliqni saqlash xizmatlaridan foydalanish cheklanganligi tufayli onalar oʻlimi yuqori boʻlgan Badaxshonning togʻli hududida hayotiy ahamiyatga ega edi. U AQSh tomonidan qoʻllab-quvvatlangan hukumat davrida onalar va yangi tugʻilgan chaqaloqlar oʻlimini kamaytirishga qaratilgan kengroq tashabbusning bir qismi edi.
Klinikada har oyda taxminan 25-30 ta tugʻruqqa yordam beradigan malakali doya ishlagan. U zarur dori-darmonlar va inʼektsiyalar zahirasini saqlab turgan va asosiy tibbiy xizmatlarni koʻrsatgan.
Boshqa tibbiy muassasalar Abdulning qishlogʻidan juda uzoqda edi va notekis yoʻllarda sayohat qilish Shahnaz uchun xavf tugʻdirishi mumkin edi. Bundan tashqari, Abdulning uzoqroq safarga puli yoʻq edi; taksi puli 1000 afgʻoni ($14.65; £12.70) uning bir oylik ish haqiining taxminan toʻrtdan bir qismini tashkil etar edi. Natijada, ular uyga qaytish haqida ogʻir qaror qabul qilishdi.
«Ammo chaqaloq kelayotgan edi va biz yoʻl chetida toʻxtashga majbur boʻldik», – deb eslaydi Abdul.
Shahnaz qiz farzandini mashinada dunyoga keltirdi. Afsuski, u koʻp qon yoʻqotishi tufayli koʻp oʻtmay vafot etdi. Bir necha soatdan keyin, ism qoʻyishga ulgurmasdan, chaqaloq ham vafot etdi.
«Men yigʻladim va baqirdim. Agar klinika ochiq boʻlganida, xotinim va bolamni qutqarib qolish mumkin edi», – deb afsus qiladi Abdul. «Bizning hayotimiz qiyin edi, lekin biz birga yashardik. U bilan birga boʻlganimda doim xursand edim.»
Endi unda Shahnazning xotirasini saqlash uchun hatto surat ham yoʻq.
Agar ona va bola klinikada davolangan boʻlsa, omon qolishiga hech qanday kafolat yoʻq boʻlsa-da, uning yoʻqligi omon qolish imkoniyatini yoʻq qildi va AQSh yordamining Afgʻonistonga taʼsirini taʼkidladi.
Oʻnlab yillar davomida AQSh Afgʻonistonga eng katta donor boʻlib kelgan. 2024-yilda AQSh mablagʻlari mamlakatga kiradigan barcha yordamlarning 43 foizini tashkil etdi.
Tramp maʼmuriyati bu mablagʻlarni olib qoʻyishni «mablagʻ terrorchi guruhlar, jumladan… Tolibon»ga foyda keltirayotgani haqidagi ishonchli va uzoq muddatli xavotirlar bilan oqladi, hozirda ular mamlakatni boshqarmoqda. AQSh hukumati, shuningdek, ularning hisobotlariga koʻra, kamida 11 million dollar «oʻgʻirlangan yoki Tolibonni boyitgan».
AQSh Davlat departamenti tomonidan tilga olingan hisobotni Afgʻonistonni qayta qurish boʻyicha maxsus bosh inspektor (SIGAR) tayyorlagan. Unda AQSh soliq toʻlovchilarining 10,9 million dollari USAID hamkorlari tomonidan «soliqlar, yigʻimlar, bojlari yoki kommunal xizmatlar» shaklida Tolibon nazoratidagi hukumatga toʻlanganligi aytilgan.
Tolibon hukumati yordam puli ularning xazinasiga oʻtkazilganini rad etadi.
«Bu daʼvo haqiqatga toʻgʻri kelmaydi. Yordam BMTga, ular orqali viloyatlardagi NNTlarga beriladi. Ular yordamga muhtoj boʻlganlarni aniqlaydilar va uni oʻzlari tarqatadilar. Hukumat bunga aralashmaydi», – dedi Tolibonning Dohadagi siyosiy ofisi rahbari Suhayl Shohin.
Tolibon hukumatining siyosati, xususan, ayollarga nisbatan qoʻyilgan qatʼiy cheklovlar, toʻrt yil hokimiyatda boʻlganidan keyin ham dunyoning aksariyati tomonidan tan olinmasligiga olib keldi. Bu, shuningdek, donorlarning mamlakatdan tobora uzoqlashishining asosiy omili hisoblanadi.
AQSh yordamning qisqarishi natijasida hech qanday oʻlim sodir boʻlmaganini taʼkidlamoqda. Shahnaz va uning chaqalogʻining oʻlimi, shuningdek, boshqa koʻplab oʻlimlar qayd etilmagan.
BBC USAID tomonidan qoʻllab-quvvatlangan klinikalarning yopilishi natijasida vayronagarchiliklarga olib kelgan kamida yarim oʻnlab birinchi qoʻl dalillarini hujjatlashtirdi.
Shahnazning qabri yonida qishloq aholisi boshqa ikkita qabrni koʻrsatishdi va ularni soʻnggi toʻrt oy ichida tugʻruq paytida vafot etgan Daulat Begi va Javhar ismli ayollarning qabrlari deb aniqlashdi. Ularning chaqaloqlari omon qolishdi.
Qabristondan uncha uzoq boʻlmagan joyda biz Xon Muhammadga duch keldik, uning 36 yoshli rafiqasi Gul Jon besh oy oldin tugʻruq paytida vafot etgan. Ularning oʻgʻli Safiulla uch kundan keyin vafot etdi.
«Homilador boʻlganida, u tekshiruv uchun klinikaga borardi. Ammo homiladorligining oʻrtasida u yopildi. Tugʻruq paytida u juda koʻp ogʻriq va qon yoʻqotdi», – deb eslaydi Xon Muhammad. «Bolalarim doim xafa. Hech kim ularga onaning mehrini bera olmaydi. Men uni har kuni sogʻinaman. Biz birga shirin va mehrli hayot kechirdik.»
Shesh Poldan taxminan besh soatlik masofada joylashgan Kavgani qishlogʻida ham USAID tomonidan qoʻllab-quvvatlangan klinika yopilgan. Ahmad Xon, Maidamoning qaygʻuli otasi, bizga ularning loydan yasalgan uyidagi Karima ismli chaqaloqni dunyoga keltirayotganda vafot etgan xonani koʻrsatdi.
«Agar klinika ochiq boʻlganida, u omon qolishi mumkin edi. Agar u vafot etgan taqdirda ham, shifokorlar bor kuchini sarflaganini bilib, afsuslanmagan boʻlardik. Endi biz afsus va ogʻriq bilan qoldik. Buni Amerika bizga qildi», – dedi u koʻz yoshlari bilan.
Bir necha koʻchalar naridagi boshqa uyda Bahisa uyda tugʻish dahshatini hikoya qildi. Uning uchta boshqa farzandi Kavgani klinikasida tugʻilgan.
«Men juda qoʻrqardim. Klinikada bizda doya, dori-darmonlar va inʼektsiyalar bor edi. Uyda menda hech narsa yoʻq edi, ogʻriq qoldiruvchi dori yoʻq edi. Bu chidab boʻlmas ogʻriq edi. Hayot tanamni tark etayotgandek his qildim. Men karaxt boʻlib qoldim», – dedi u.
Uning Fakiha ismli qizi tugʻilganidan uch kun keyin vafot etdi.
Qishloqlardagi klinikalarning yopilishi viloyat markazi Fayzoboddagi asosiy hududiy shifoxonaning tugʻruq boʻlimida bemorlar sonining koʻpayishiga olib keldi.
Badaxshonning xavfli manzarasidan oʻtib shifoxonaga yetib borish xavfli. Bizga Fayzobodga ketayotgan yoʻlda tugʻilgan va shifoxonaga yetib borgunga qadar boʻyni fojiali ravishda singan yangi tugʻilgan chaqaloqning dahshatli surati koʻrsatildi.
2022-yilda shifoxonaga tashrif buyurib, bu safar misli koʻrilmagan darajada odam gavjum boʻlganiga guvoh boʻldik.
Har bir karovatga uchta ayol joylashgan. Hatto oʻz karovatingizning maxfiyligisiz toʻlgʻoqni boshdan kechirish yoki homila tushishini tasavvur qiling.
Bu homilasi tushgan Zuhra Shevanning hayoti edi.
«Men juda koʻp qon yoʻqotdim va hatto oʻtirishga joyim ham yoʻq edi. Haqiqatan ham qiyin edi. Karovat boʻshaguncha, ayol qon ketishdan oʻlishi mumkin», – dedi u.
Shifoxona direktori doktor Shafiq Hamdardning aytishicha, «Shifoxonada 120 ta karovat bor. Hozir biz 300 dan 305 tagacha qabul qildik.»
Bemorlar oqimining koʻpayishiga qoʻshimcha ravishda, shifoxona ham sezilarli moliyalashtirish qisqarishiga duch keldi.
«Uch yil oldin bizning yillik byudjetimiz 80 000 dollar edi. Hozir bizda 25 000 dollar bor», – dedi doktor Hamdard.
Shu yilning avgust oyiga kelib, qayd etilgan onalar oʻlimi soni allaqachon oʻtgan yilning umumiy soniga tenglashdi, bu oʻtgan yilga nisbatan onalar oʻlimi koʻrsatkichi 50% gacha oshishini koʻrsatadi.
Yangi tugʻilgan chaqaloqlarning oʻlimi yil boshiga nisbatan soʻnggi toʻrt oy ichida taxminan uchdan bir qismga oshdi.
Shifoxonaning bosh doyasi Roziya Hanifiy charchaganini bildirdi. «Men soʻnggi 20 yil davomida ishladim. Odam gavjumligi, resurslarning yetishmasligi va malakali xodimlarning yetishmasligi sababli bu yil eng qiyin yil boʻldi», – dedi u.
Tolibon hukumatining ayollarga nisbatan qoʻygan cheklovlari vaziyatni yanada ogʻirlashtirdi va kuchlarning kelishiga toʻsqinlik qildi. Uch yil oldin, tibbiy taʼlim hamda barcha oliy taʼlim ayollar uchun taqiqlangan edi. Bir yildan kamroq vaqt oldin, 2024-yil dekabr oyida doyalar va ayol hamshiralar uchun ham taʼlim olish taqiqlandi.
Maxfiy joyda biz taʼlim olish taqiqlangani paytida oʻqishni tugatish arafasida turgan ikki ayol talaba bilan uchrashdik. Ular jazodan qoʻrqib, ismlarini oshkor qilmaslikni soʻrashdi.
Anya (ismi oʻzgartirilgan)ning tushuntirishicha, ikkalasi ham Tolibon nazoratni oʻz qoʻliga olganda universitetning bitiruv kurslarida oʻqishgan. 2022-yil dekabr oyida bu dasturlar yopilgandan soʻng, ular taʼlim va ish bilan taʼminlashning yagona yoʻli sifatida doyalik va hamshiralikni oʻrganishni davom ettirishdi.
«Bu ham taqiqlanganda, men tushkunlikka tushdim. Kechayu kunduz yigʻladim, yeyishga ham holim yoʻq edi. Bu juda ogʻir vaziyat», – dedi u.
Karishma (ismi oʻzgartirilgan) shunday qoʻshimcha qildi: «Afgʻonistonda doyalar va hamshiralar allaqachon yetishmaydi. Koʻproq oʻqitilmasa, ayollar uyda tugʻishga majbur boʻlishadi, bu ularni xavf ostiga qoʻyadi.»
Biz Tolibon hukumatining vakili Suhayl Shohindan aholining yarmiga tibbiy xizmatdan foydalanishni samarali cheklab qoʻyadigan taqiqlarni oqlash haqida soʻradik.
«Bu bizning ichki masalamiz. Bular bizning masalalarimiz, ularni qanday hal qilish, ularni qanday koʻrib chiqish, qanday qarorlar qabul qilish, bu ichki narsa. Bu rahbariyatga bogʻliq. Jamiyat ehtiyojlariga asoslanib, ular qaror qabul qiladi», – dedi u.
Tibbiy xizmatlardan foydalanish imkoniyati bir qator halokatli muvaffaqiyatsizliklar tufayli keskin cheklanganligi sababli, Afgʻoniston ayollari uchun sogʻliqni saqlash va hatto hayot huquqi jiddiy xavf ostida.
Qoʻshimcha hisobot, fotosurat va video: Aakriti Thapar, Mahfuz Zubayda, Sanjay Ganguli
Yuqori suratda Abdul qizi va oʻgʻli bilan Shesh Polda.