AQSH sobiq prezidenti Donald Tramp yangi tariflar miqyosini global miqyosda e’lon qilganida, Janubiy Amerikaning katta qismi yengil nafas oldi.
Qit’aning aksariyat qismi—o‘n ikkidan o‘n ta mamlakat—nisbatan past, 10 foizlik tarifga tayinlandi.
Gayana va Venesuela dastlab 38% va 15% yuqori stavkalarga duch kelgan edi, biroq Tramp yuqori tariflarni aksar davlatlar uchun 90 kunga to‘xtatib turar ekan, ular ham 10% ga pasaytirildi.
Shunga qaramay, Xitoy uchun istisno saqlanib qolgan, u endi 145% tarifga tortilgan, Kanada va Meksika esa AQSHga eksport qilinadigan ba’zi mahsulotlar uchun 25% tariflarga duchor bo‘lmoqda.
Ba’zi tahlilchilar bu natija Janubiy Amerika uchun g‘alaba deb hisoblashmoqda, chunki Xitoy, Kanada va Meksikaga nisbatan yuqori tariflar Janubiy Amerika mahsulotlarini AQSH va jahon bozorlarida yanada jozibador qilishi mumkin.
Biroq, bu nuqtai nazar global savdoda yuzaga kelgan kengroq noaniqliklarni, shu jumladan Janubiy Amerika iqtisodiyotlariga ham ta’sir ko‘rsatishini e’tibordan chetda qoldirish xavfini tug‘diradi.
Ushbu maqolada munozaraning har ikki tomoni o‘rganiladi, avvalo qit’a uchun mumkin bo‘lgan foyda bilan boshlanadi.
Janubiy Amerika katta xomashyo boyligiga ega. Uning yetakchi iqtisodiyotlari — Braziliya va Argentina — asosan soya, neft va Braziliya uchun po‘lat ishlab chiqarishda ishlatiladigan temir rudasi kabi mahsulotlarni eksport qiladi.
AQSHning Xitoy eksportlariga nisbatan yuqori tariflari va Xitoyning javoban AQSH mahsulotlariga 125% boj stavkasi joriy qilishi Janubiy Amerika sotuvchilari uchun yangi imkoniyatlar ochishi mumkin.
Masalan, Braziliya Xitoyga qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksportini kengaytirishi va AQSHdan ba’zi yetkazib beruvchilar o‘rnini egallashi mumkin. Xitoy allaqachon Braziliyaning eng yirik eksport bozori hisoblanadi va AQSHdan ham oldinda.
Bu yangilik emas: Trampning birinchi prezidentligi davrida, Xitoy ayrim mahsulotlar, jumladan, soya xaridlarini AQSHdan Braziliyaga ko‘chirdi va bu braziliyalik ishlab chiqaruvchilarning foydasini oshirdi.
Hozir Braziliyada navbatdagi soya hosili yig‘im-terimi boshlangan bir paytda xuddi shunday natijalar uchun umidlar mavjud.
Optimistlar orasida fermer va sobiq deputat, sobiq prezident Jair Bolsonaroga yaqin Federiko D’Avila bor. D’Avila ilgari Aprosoja, ya’ni mamlakat soya ishlab chiqaruvchilari uyushmasida rahbar lavozimida ishlagan.
U BBC’ga Trampning birinchi muddati “Braziliya qishloq xo‘jaligi uchun juda yaxshi bo‘lganini”, Tramp tariflari esa “bizga foyda berganini” aytdi.
Biroq, Buenos-Ayres universitetining xalqaro iqtisodiyot bo‘yicha mutaxassisi professor Xuan Karlos Hallak muvozanatli fikr bildiradi. U tarif devorlarini ko‘tarish natijasida asosan faqat savdo hamkorlari o‘zgarishini, umumiy moliyaviy daromad esa o‘zgarmasligini aytadi, chunki xomashyo narxlari global miqyosda belgilanadi.
Hallakning fikricha, Janubiy Amerika davlatlari bu o‘zgarishlardan yuqori daromad kutmasliklari kerak — faqat xaridorlar almashadi.
U tushuntiradi: “Narxlar kengroq makroiqtisodiy omillar, xususan, inqirozlar bilan belgilanadi”, — dedi u BBCga.
Bu orada, Janubiy Amerikaning boshqa tarmoqlari ham Tramp tariflari natijasida yanada global talab oshishiga umid qilib, AQSH yetkazib beruvchilariga muqobil sifatida o‘z mahsulotlarini taklif qilishga tayyor turishibdi.
Masalan, Braziliya go‘sht ishlab chiqaruvchilari yangi bozorlarni nishonga olmoqda. Prezident Luiz Inasiu Lula da Silva yaqinda Yaponiyaga tashrif buyurib, Yaponiya bozorini braziliyalik go‘sht uchun ochishni targ‘ib qildi.
Hozirda Yaponiya go‘shtining 40% AQSHdan olinadi, ammo Tramp 24% tarif joriy qilaman deb tahdid qilgach, Tokio tobora ko‘proq Janubiy Amerikaga murojaat qilishi mumkin.
Braziliyalik sanoatlari, masalan, qahva va oyoq kiyim ishlab chiqaruvchilari ham AQSH bozorida Osiyolik raqiblarga qarshi raqobatbardoshliklarining kuchayishi hisobidan foyda ko‘rishi mumkin.
Braziliya hali ham dunyoning eng yirik qahva ishlab chiqaruvchisi, undan keyingi o‘rinlarda Vetnam, Indoneziya va Kolumbiya turadi.
Tramp dastlab Vetnamga 46%, Indoneziyaga esa 32% tarif qo‘llagan edi; bu tariflar hozircha to‘xtatilgan bo‘lsa-da, iyul oyida qayta kuchga kirsa, o‘sha o‘lkalar qahvasi AQSHda qimmatlasha boshlaydi.
Bu esa Braziliya va Kolumbiya qahvasiga AQSHda asosiy yetkazib beruvchilar maqomini mustahkamlash imkonini beradi.
Xuddi shunday, Braziliyaning oyoq kiyim ishlab chiqaruvchilari ham Xitoy poyafzalidagi yuqori tariflar hisobiga AQSHga eksportini oshirishi mumkin. Xitoy poyafzal ishlab chiqarishda dunyoda yetakchi bo‘lib tursa-da, Braziliya beshinchi o‘rinni egallaydi.
Reytingda qolgan uchlik — Hindiston, Vetnam va Indoneziya — Hindistonga dastlab 26% AQSH tarifi belgilangan edi.
Bundan tashqari, Urugvayning yangi prezidenti Yamandu Orsi Tramp tariflari Yevropa Ittifoqi va Mercosur o‘rtasidagi muzokaralarga turtki bo‘layotganini aytib, “Evropa endi ayrim talablarni qayta ko‘rib chiqishga majbur, chunki ular hamkorlik uchun xilma-xil davlatlarni qidirmoqda”, dedi.
Biroq, bunday natijalar kafolatli emas. Vaqt va siyosiy yo‘nalish borasidagi noaniqlik xalqaro savdoda sezilarli beqarorlik keltirib chiqarmoqda.
Janubiy Amerika uchun mumkin bo‘lgan foyda xavfga arzirmi yoki yo‘q — buni aniqlash mushkul.
Hatto 10% tarif ham AQSHda Janubiy Amerika importiga, ayniqsa, AQSH ishlab chiqaruvchilari bilan toʻgʻridan-toʻgʻri raqobat qiladigan neft, soya, mis, temir rudasi, oltin va litiy kabi mahsulotlarga talabni pasaytirishi mumkin.
Qo‘shimchasiga, Vashington barcha mamlakatlardan alyuminiy va po‘lat importiga 25% umumiy tarif qo‘lladi.
Braziliya har ikki metallning asosiy eksportchisi hamda boksit va temir rudasi zahiralariga ega; Argentina esa mintaqadagi eng yirik alyuminiy ishlab chiqaruvchisi bo‘lgan Aluar kompaniyasi hamda kichik po‘lat sanoatiga mezbonlik qiladi.
Argentinalik kompaniyalar AQSH bozoriga kirish yo‘qolishi va shu bilan birga Xitoy eksportining qayta yo‘nalishi natijasida kuchli raqobatga duch kelishi haqida ogohlantirmoqda.
Argentina Po‘lat Palatasining ijrochi direktori Karlos Vaccaro Buenos-Ayres Heraldga shunday dedi: “Biz AQSHga kirishi mumkin bo‘lmayotgan mahsulotlarning yo‘nalishi o‘zgarishidan xavotirdamiz.”
Tramp tarif siyosati global xomashyo bozorida o‘zgaruvchanlik keltirib chiqardi, buning natijasida neft va mis narxlari tebranmoqda — masalan, mis yaqinda oxirgi 17 oy ichida eng past darajaga tushdi — bu esa eksportga bog‘liq Chile va Peru uchun muammolar keltirib chiqardi.
Argentina Markaziy bankining sobiq bosh iqtisodchisi Eduardo Levi Yeyati bu holatning narxlar va talabga ta’sirini “mintaqat uchun jiddiy to‘siq” deya ta’riflaydi.
Kelayotgan davrda Yeyati ogohlantiradiki, agar Braziliya va Argentina eksporti AQSHga sezilarli darajada oshsa, ularning o‘zi ham yuqori tariflar ko‘rinishida javob sanksiyalariga duch kelishi mumkin.
Tramp siyosatining asosiy maqsadi, Yeyati ta’kidlashicha, mahalliy ishlab chiqarishni rag‘batlantirish va boshqa davlatlardan importni oshirish emas.
Yeyati, shuningdek, Janubiy Amerikaning Xitoy bilan savdosi ortsa, bu AQSH tomonidan qarshi choralarni qo‘llashiga olib kelishi mumkinligini ta’kidlaydi: “Agar AQSHdan keyin Xitoyning so‘rovini Braziliya to‘ldirsa, Vashington Braziliyani ham jazolashi mumkin.”
U Tramp tariflarni Lotin Amerikasiga Xitoy ishtirokini cheklashda bosim usuli sifatida ishlatishi mumkinligini tavsiya qiladi, Pekinning mintaqada katta infratuzilma sarmoyalari bo‘lishini e’tiborga olish kerak.
Xulosa qilib aytganda, Tramp tariflarini Janubiy Amerika uchun oddiy “g‘alaba” yoki “mag‘lubiyat” deya baholash, asl murakkablikni yashiradi — ayniqsa, kutilganidek, iyulda Xitoy, Kanada va Meksikadan tashqari barcha uchun 10% stavka saqlansa.
Hallak shunday deya izoh beradi: “Bu jarayon qayerga olib borishini bashorat qilish juda qiyin.”
U AQSHning o‘z ishlab chiqarish sohasini, qishloq xo‘jaligidan ko‘ra ko‘proq, himoya qilishga intilishini taxmin qiladi, ammo ayrim cheklovlar bilan.
Hallak shunday deya qo‘shimcha qiladi: “Menimcha, Lotin Amerikasi to‘liq foyda olishga tayyor emas. Ayrim tarmoqlar uchun imkoniyatlar bo‘ladi, lekin tubdan o‘zgarish? Bunga ishonish qiyin.”
Dasturiy ta’minotdagi zaifliklarni aniqlovchi xavfsizlik ekspertlarining ish metodi sun’iy intellekt sanoatga yangi shakl bera boshlagani sabab o‘zgarib bormoqda.
Iqtisodchilar haqiqatdan ham, biznes va iste’molchilar kayfiyati global savdodagi uzilishlar natijasida zarar ko‘rishi mumkinligi haqida ogohlantirmoqda.
Yirik logistika kompaniyasi $800 milliondan ortiq yuk tashuvlarni bojxona tartib-qoidalarini qayta ko‘rib chiqish to‘g‘risida kelishuvdan so‘ng qayta tikladi.
Hukumat texnologiya sohasiga yosh bolalar uchun maxsus ta’lim dasturlari orqali hayot bag‘ishlash niyatida.
BBC iqtisodiy sharhlovchisi Faysal Islom AQSH prezidentining asosiy iqtisodiy siyosati istiqbollari haqida tahlil qiladi.