«`html
Deng Pu, hayotining ko’p qismida o’zini faol deb hisoblamagan – bu pozitsiya o’tgan yili keskin o’zgardi.
Tayvan qonunchilarining nodemokratik harakatlari va parlamentga Xitoyning keraksiz ta’siridan g’azablangan holda, u ko’cha namoyishida minglab odamlarga qo’shildi. Keyinchalik u ikki oy oldin kampaniya guruhiga qo’shildi.
Bu harakatlar uning uchun o’zgarishni anglatadi. «Avvalgi ijtimoiy harakatlar muhim edi, lekin rostini aytsam, ular meni bunchalik g’azablantirmadi», – dedi 39 yoshli fotograf BBCga. «Biz fuqarolarmiz… va jamiyatimiz demokratik tizimlar va ruhga amal qilishini ta’minlashimiz kerak.»
Bu g’azab hozirda muhim nuqtaga yetib kelmoqda. Bu shanba kuni Tayvan «dabamian» yoki Buyuk chaqiruv deb nomlangan Xitoy bilan juda yaqin aloqada bo’lganlikda ayblangan yigirmadan ortiq qonunchilarni olib tashlash yoki olib tashlamaslik bo’yicha ovoz beradi.
Bu misli ko’rilmagan ovoz berish Tayvanning siyosiy landshaftini o’zgartirish potentsialiga ega. Biroq, u allaqachon mavjud siyosiy bo’linishlarni kuchaytirdi, bunda har ikki tomon ham Tayvan demokratiyasining chempioni ekanligini da’vo qilmoqda.
Vaziyat yanvar oyida bo’lib o’tgan saylovlar bilan boshlandi, unda saylovchilar Demokratik Progress Partiyasi (DPP) vakili Uilyam Layni prezident etib sayladilar, lekin muxolifatga Qonunchilik Yuanida ko’pchilik ovozni berishdi.
Keyingi oylarda asosiy muxolifat partiyasi bo’lgan Kuomintang kichik Tayvan Xalq partiyasi va mustaqil deputatlar bilan hamkorlik qilib, DPP qonun loyihalariga to’sqinlik qildi va bahsli qonunlarni qabul qildi. Bunga konstitutsiyaviy sudning vakolatini cheklash, hukumat byudjetini kamaytirish va chaqiruv ovozlari uchun chegarani oshirish kiradi.
Bu harakatlar ba’zi tayvanliklar orasida katta norozilikni keltirib chiqardi, ular buni DPP hukumatiga to’sqinlik qilish va ayni paytda muxolifatning parlamentdagi kuchini oshirish deb hisoblashdi.
2024-yil may oyida minglab odamlar norozilik namoyishlarini o’tkaza boshladilar, bu esa ko’plab odamlar to’plangan Taipei ko’chasi nomi bilan «Moviy qush» harakati sifatida tanildi.
Harakat ichidagi ko’pchilik muxolifat, xususan, Xitoyga nisbatan ancha murosasoz pozitsiyasi bilan tanilgan Kuomintang Pekinning ta’siri ostida va Tayvan qonunchiligida Xitoy kun tartibini yashirincha ilgari surmoqda, deb hisoblaydi.
Kuomintang bu ayblovlarni rad etdi, ammo o’tgan yili uning qonunchilari guruhi Xitoyga tashrif buyurib, Xitoy Kommunistik partiyasining yuqori martabali rasmiysi Vang Xuning tomonidan qabul qilinganida, shubhalar kuchaydi.
Moviy qush harakati tarkibidagi fuqarolik guruhlari Kuomintang qonunchilarini olib tashlash bo’yicha petitsiyalarni boshladilar, Kuomintang tarafdorlari esa xuddi shunday sa’y-harakatlar bilan ba’zi DPP qonunchilariga qarshi javob qaytarishdi.
Bugungi kunga kelib, 31 qonunchining o’rindiqlari uchun petitsiyalar yakuniy chaqiruv ovoz berishini oqlash uchun yetarli dastlabki qo’llab-quvvatlashga ega bo’ldi. Bu o’rindiqlarning barchasi hozirda Kuomintang tomonidan egallangan – va muvaffaqiyatli chaqiruvlar oxir-oqibat DPPning qonunchilikda ko’pchilikni qo’lga kiritishiga olib kelishi mumkin.
Tayvan ilgari ham chaqiruv ovoz berishlarini o’tkazgan bo’lsa-da, hozirgi korxonaning ko’lami misli ko’rilmagan.
Bu shanba kuni 24 ta tumanda fuqarolar oddiy ha yoki yo’q savoliga ovoz beradilar: ular o’z qonunchisini olib tashlashga rozi bo’ladimi yoki yo’qmi. Qolgan chaqiruv ishlari bo’yicha qo’shimcha ovoz berish avgust oyida bo’lib o’tadi.
Har bir tumanda ro’yxatga olingan saylovchilarning 25% dan ortiq ovozi to’plansa va yarmi ko’proq chaqiruvni ma’qullasa, o’rindiq bo’shatiladi va uch oy ichida qo’shimcha saylovlar o’tkazilishi kerak.
Bu Buyuk chaqiruvning muvaffaqiyati uchun saylovchilarning ishtiroki muhimligini ta’kidlaydi – bu omil fuqarolik guruhlarini ijtimoiy tarmoqlardan tinimsiz foydalanishga va keng ko’lamli saylovoldi tashviqotini o’tkazishga undadi.
Yaqinda ish kunining kechqurunida Deng Pu va uning fuqarolik guruhi a’zolari Taipei metrosi bekati tashqarisida turishdi. Ba’zilar bannerlar ushlab, shiorlar aytishdi, boshqalari esa «Ovoz berish uchun birga chiqaylik» va «Chaqiruvga ha deb ayting» iboralari bilan bezatilgan qog’oz yelpig’ichlar va salfetka paketlarini tarqatishdi.
Janob Deng, bir nechta chaqiruv ovoz berishlari Kuomintangning tayanch hududlarida joylashganligini hisobga olsak, hatto muvaffaqiyatli chaqiruvlar ham partiyaning keyingi qo’shimcha saylovlarda ushbu o’rinlarni qaytarib olishiga olib kelishi mumkinligini tan oldi.
Shunga qaramay, u Buyuk chaqiruv hali ham arziydi, chunki u «demokratiyamizni to’g’rilash» mexanizmini ta’minlaydi, deb ta’kidladi.
Natijadan qat’i nazar, u «barcha siyosiy partiyalarga siz Tayvan fuqarolarining oxirgi xohishlarini hurmat qilishingiz kerakligi haqida kuchli signal beradi».
Janob Deng Moviy qush harakati ichidagi ko’pchilik DPP tarafdorlari ekanligini tan oldi, ammo fuqarolik guruhlari partiya tomonidan moliyalashtirilganligi haqidagi ayblovlarni rad etdi – bu muxolifat tomonidan tez-tez qilingan da’vo.
«DPP qo’shimcha saylovlarda g’alaba qozonishiga bizning farqimiz yo’q. Biz uchun eng muhimi, biz Xitoy va Xitoy Kommunistik partiyasiga yaqin bo’lmagan normal parlamentga ega bo’lishga umid qilamiz.»
U, shuningdek, DPPdan kelgan iliq javob sifatida qabul qilgan narsadan xavotir bildirdi va shunday dedi: «Birinchi chaqiruv petitsiyasidan hozirgacha fuqarolik guruhlari DPPga fuqarolar bu yerda va biz ko’pmiz… Biz DPPni bizga qo’shilishga qat’iy chaqiramiz.»
DPP dastlab Buyuk chaqiruvdan uzoqlashishga harakat qildi. Biroq, oxir-oqibatda u o’z qo’llab-quvvatlashini bildirdi, Lay DPP «xalq kuchi bilan birlashishi kerak» va partiya rasmiylariga chaqiruv tarafdori bo’lgan guruhlarga «millatni himoya qilishda» yordam berishni buyurdi.
Bu muqarrar ravishda muxolifatning DPP Buyuk chaqiruv va Moviy qush harakatini yashirincha uyushtirganligi haqidagi da’vosini kuchaytirdi, DPP siyosiy jihatdan eng ko’p foyda ko’rishini ta’kidladi.
U nafaqat qonunchilikda doimiy ko’pchilikni ta’minlash potentsialiga ega, balki Kuomintang oxir-oqibat qo’shimcha saylovlarda g’alaba qozongan taqdirda ham, DPP bir necha hafta davomida ko’pchilikni tashkil qiladi, bu unga muhim qonunlarni qabul qilish uchun etarli vaqt beradi.
Kuomintang va boshqa muxolifat partiyalari tomonidan tashkil etilgan chaqiruvga qarshi namoyishlar minglab odamlarni jalb qildi. O’tgan hafta oxirida Banqiao’ning Yangi Taipei tumanidagi shunday mitinglardan birida tarafdorlar bannerlar ko’tarib, qo’llarini kesib «Ovozga yo’q» deb hayqirishdi.
Notiqlar sahnaga chiqqanlarida, ular doimiy ravishda Buyuk chaqiruvni qoralashdi va Uilyam Layni Tayvan demokratiyasiga fashist va avtoritar xoin sifatida tasvirlashdi.
Katta ekranlarda Layning «Führer Lay» so’zlari bilan Adolf Gitlerga o’xshatib olingan videolari va «Yashil terror» shiori – DPPning partiya rangiga va Kuomintang davrida avtoritar boshqaruv va siyosiy qatag’on davri bo’lgan Oq terrorga ishora aks ettirilgan.
Ritorika Pekinning ritorikasini aks ettirdi, u uzoqdan munozaralarga aralashdi. Uning Tayvan ishlari bo’yicha idorasi Layni «demokratiya niqobi ostida diktatura bilan shug’ullanishda» va «muxolifatni bostirish uchun barcha imkoniyatlardan foydalanishda» aybladi.
«Chaqirilgan qonunchilar o’z tumanlarida saylovchilarning ko’pchiligi tomonidan tanlangan. Agar ular yaxshi bo’lmasa, ularni keyingi saylovda ovoz berish yo’li bilan olib tashlash mumkin», dedi miting ishtirokchisi Mu Zili. «Nega biz ulardan qutulishning bu yovuz usulidan foydalanishimiz kerak?»
68 yoshli tungi smena ishchisi qonunchilar faqat Kuomintangga tegishli bo’lgani uchun nishonga olinayotganini va Moviy qush faollari DPP uchun ishlayotganini ta’kidladi.
«Bir partiya boshqa partiyani bitta katta chaqiruvda ag’darib tashlay olmaydi, bu demokratik emas», dedi Mu xonim.
«Men ko’k tomonidaman», deb qo’shimcha qildi u, Kuomintangning partiya rangiga ishora qilib. «Lekin men yashilga qarshi emasman. Men bu yerga Kuomintangni qo’llab-quvvatlaganim uchun emas, balki demokratiyani himoya qilish uchun keldim.»
Biroq, qaror qabul qilmagan ko’plab tayvanliklar ham bor.
Banqiao aholisi Peggi Lin chaqiruvga qarshi mitingni chetdan kuzatdi. BBC suhbatlashgan bir nechta boshqa tomoshabinlar kabi, u Buyuk chaqiruv atrofidagi bahs-munozaralar haqida chalkashlik bildirgan.
«Men bu haqda hech narsa bilmayman, men munozaralarni umuman kuzatmadim… shuning uchun mening fikrim yo’q», dedi 43 yoshli bolalar parvarishlash xodimi.
«Men bu haqda ko’proq o’qib, o’sha kuni o’zimni qanday his qilishimga qarab qaror qabul qilganimdan keyin ovoz beraman.»
Tahlilchilarning ta’kidlashicha, natijadan qat’i nazar, Buyuk chaqiruv Tayvanning qutblashgan jamiyatiga uzoq muddatli ta’sir ko’rsatadi.
Siyosiy to’qnashuvlar ba’zan shafqatsiz tus oldi. Qonunchilar siyosiy chiqish yo’lini topa olmagani uchun parlamentda jismoniy tortishuvlarga kirishdilar, faollar esa doksling va suiiste’mollarga duch kelishdi. Janob Deng BBCga uning va uning jamoadoshlari saylovoldi tashviqotini o’tkazayotgan paytda ovoz berishga qarshi bo’lgan aholi tomonidan hujumga uchragan yoki itarib yuborilganini aytdi.
Ovoz berish, shuningdek, mojaro bilan buzildi, rasmiylar DPP va Kuomintang qonunchilariga qarshi chaqiruv petitsiyalarida ko’plab soxta imzolar, ko’pchiligi vafot etgan saylovchilarga tegishli ekanligini aniqladilar.
«Ovoz berish to’rt yillik muddat tushunchasini shunchaki berilgan narsa sifatida emas, balki faoliyatga bog’liq va vaqti-vaqti bilan ko’rib chiqishga bog’liq holda mustahkamlaydi. Siyosiy qutblanish yaxshilanishdan oldin, ehtimol, yomonlashadi», dedi Avstraliya Milliy universitetining Tayvan tadqiqotlari dasturi siyosatshunosi Ven-ti Sung.
Biroq, Buyuk chaqiruv, shuningdek, «yangilangan siyosiy faollik uchun joy yaratmoqda», xususan, DPP tarafdorlari uchun, deb qo’shimcha qildi doktor Sung, u buni Tayvan fuqarolik jamiyatining barqarorligiga umumiy foyda deb ta’rifladi.
Karnegi Xitoyning norezident olimi Ian Chongning aytishicha, agar chaqiruv ovozlarining ko’pchiligi muvaffaqiyatli bo’lsa, «Tayvandagi siyosatchilarga beradigan bir signal shuki, ular jamoatchilik fikrida qanchalik uzoqqa borishlari kerakligi bilan ehtiyot bo’lishlari kerak… ular juda uzoqqa ketishlari mumkin emas, chunki oqibatlari bo’ladi».
«Lekin agar u o’chib ketsa, unda siyosatchilar xohlagan narsani qilishga jur’at etadi», deb ta’kidladi u.
«U qutblanishni kuchaytiradi… va siyosatchilar Buyuk chaqiruvni aholining ma’lum qismidan tashqariga yetarli darajada sur’at ololmaydigan yana bir fuqarolik jamiyati harakati sifatida yo’q qilishlari oson bo’ladi.»
Biroq, agar umumiy natija yaqin, lekin hal qiluvchi bo’lmasa, bu «Kuomintang va DPP oxir-oqibat murosaga kelishlari va birgalikda ishlashlari kerakligini» anglatishi mumkin.
Bu, qo’shimcha qildi doktor Chong, «Tayvan uchun yomon narsa bo’lmasligi mumkin».
Tayvan milliy normal universitetida o’tkazilgan tekshiruv «tadqiqot loyihalari» uchun qon namunalarini olish amalga oshirilganligini aniqladi.
Tayvan poytaxti o’zining eng yirik fuqarolik mudofaa mashqlaridan birini o’tkazmoqda.
Tayvanlik bolalar guruhi 2000-yillarning boshlarida «Meteor bog’i» teleserialida rol o’ynaganidan so’ng yulduzlik cho’qqisiga ko’tarildi.
Yillik Xan Kuang mashg’ulotlari Pekinning aniq signalini yuborishga qaratilgan.
Xitoy HMS Speyning tranzitini mintaqada «tinchlik va barqarorlikka putur yetkazadi» dedi.
«`