“Yuksalish” harakati 2025-yil 19-iyundan 3-iyulga qadar O‘zbekiston fuqarolarining to‘y marosimlariga, xarajatlariga va ularning oila byudjetiga ta’siriga munosabatini o‘rganish bo‘yicha so‘rov o‘tkazdi.
So‘rovda respublikaning barcha hududlaridan 1247 nafar respondent ishtirok etdi, ularning 34,3 foizi 18-30 yosh, 35,5 foizi 30-45 yosh va 30,2 foizi 50 yoshdan katta.
Asosiy natijalar quyidagilardan iborat:
So‘rov natijalari aksariyat oilalarning daromad darajasi bilan to‘y xarajatlari o‘rtasida sezilarli farq borligini ko‘rsatdi.
Respondentlarning o‘rtacha oylik oilaviy daromadining taqsimlanishi shuni ko‘rsatadiki, ularning katta qismi, 81,24 foizi (ayniqsa, hududlarda) oyiga 5 milliondan 12 million so‘mgacha oilaviy daromadga ega.
Sarflangan (yoki sarflash rejalashtirilgan) taxminiy summa haqida so‘ralganda, respondentlar quyidagi javoblarni berishdi:
Rejalashtirilgan yoki haqiqiy to‘y xarajatlari ko‘pincha (jami respondentlarning 65,2 foizi) 50 milliondan 100 million so‘mgacha yoki undan yuqori bo‘ladi. Bu oilaning yillik daromadiga teng va ba’zan undan ham oshib ketadi.
Natijada respondentlarning aksariyati xarajatlarni o‘z jamg‘armalari hisobidan qoplamaydi. Asosiy moliyalashtirish manbalari quyidagilar:
«Bu to‘ylar ko‘plab oilalarning hozirgi daromadiga mos kelmaydigan va ularni qarzga botiradigan, yosh oilaning hayotining boshidanoq moliyaviy barqarorligi yoki ota-onalar uchun xavf tug‘diradigan ulkan moliyaviy yuk ekanligini ko‘rsatadi», deyiladi so‘rov hisobotida.
Yuqori xarajatlarning sabablari haqida so‘ralganda, respondentlar o‘z xohishlaridan ko‘ra ko‘proq tashqi omillarni ko‘rsatib, bir nechta javobni tanlashlari mumkin edi.
Respondentlarning 46,11 foizi «Jamiyat bosimi/ko‘z-ko‘z qilish majburiyati»ni asosiy sabab sifatida ko‘rsatgan. Bu to‘ylarni jamiyat tomonidan maqom baholanadigan ommaviy tadbir sifatida chuqur ildiz otgan madaniy tushunchasini aks ettiradi. «Sharmanda bo‘lish» qo‘rquvi va «yaxshi taassurot qoldirish» istagi oilalarni imkoniyatlaridan ko‘proq xarajat qilishga majbur qiladi.
Respondentlarning 31,36 foizi «Yoshlarning istaklari va orzulari»ni, 29,03 foizi esa «Ota-onalarning istaklari va orzulari»ni ko‘rsatgan. Ko‘pincha, keksa avlod hashamatli bayramlarni o‘z ambitsiyalarini ro‘yobga chiqarish va jamiyat va qarindoshlar oldidagi burchi sifatida ko‘radi va shuni talab qiladi.
«Sovchilardan kelgan talablar»: Ushbu omil ham muhim rol o‘ynab, respondentlarning 16,6 foiziga ko‘ra, ikki oila o‘rtasida «poyga» yaratadi.
Shunday qilib, to‘y xarajatlarining yuqori bo‘lishi yangi turmush qurayotganlarning tanlovi emas, balki ulkan ijtimoiy bosim, keksa avlod va jamiyatning umidlari natijasidir.
«Sizningcha, atrof-muhit oilalarga bosim o‘tkazib, ularni qimmat to‘ylar o‘tkazishga majbur qiladimi?» degan savolga respondentlarning javoblari jamiyatda fikrlar bo‘linishini, lekin bosim mavjudligini tan olishga biroz moyillikni ko‘rsatdi.
Garchi eng katta guruh to‘y xarajatlarini shaxsiy tanlov deb hisoblasa-da, respondentlarning yarmi bevosita yoki bilvosita ijtimoiy muhit oilalarga qimmat bayramlar o‘tkazish uchun bosim o‘tkazishini tasdiqlaydi. Bu jamiyatdagi ichki ziddiyatni ko‘rsatadi: bir tomondan, tanlov erkinligiga intilish, ikkinchi tomondan, mustahkam o‘rnashgan an’analar va umidlarning kuchli ta’siri. Natijalar bosimning idroki bir hil emasligini ta’kidlaydi, ammo uning mavjudligi muammosi aholining sezilarli qismi uchun dolzarbdir.
«To‘y qanday bo‘lishi kerak?» degan savolga ko‘pchilik (respondentlarning 39,62 foizi) «Oddiy» yoki «O‘rtacha, yaqin qarindoshlar bilan» variantlarini tanladi, «Hashamatli, dabdabali» variantini esa ancha kam (respondentlarning 6,66 foizi) tanladi.
Ko‘pgina respondentlar (44,51 foizi) hashamatli to‘ylar «ortiqcha stress va qarzga sabab bo‘ladi» degan fikrga qo‘shilishadi va sarflangan puldan afsusda ekanliklarini bildirishadi.
«Bu jamiyatda hashamatli to‘ylarning noo‘rinligini aniq tushunish va ularni yanada kamtarona o‘tkazish istagi kuchli ekanligini anglatadi. Biroq, bu ratsional yondashuv ijtimoiy me’yorlar va an’analar to‘sig‘ini yenga olmaydi. Odamlar tuzoqqa tushib qolgan: ular sarflashni xohlamaydilar, lekin bunga majbur bo‘ladilar», deb ta’kidlaydi so‘rov mualliflari.
Tanlov berilganda, respondentlar pulni ta’lim, uy-joy, sayohat, salomatlikni tiklash yoki biznes investitsiyalariga sarflashni afzal ko‘rishardi.
So‘rov shuni ko‘rsatdiki, o‘zbekistonliklar hashamatli to‘ylar o‘rniga pulni kelajakka – ta’limga, uy-joyga, sog‘liqqa yoki biznesni rivojlantirishga sarmoya kiritishga tayyor.
«Sizningcha, sizning hududingizda to‘y xarajatlariga bo‘lgan munosabatni qanday o‘zgartirish mumkin?» degan savolga ko‘pchilik javobni ma’muriy choralar kiritish, ta’limiy ishlar olib borish va aholining moliyaviy savodxonligini oshirishda ko‘radi.
Quyidagi o‘zgarishlar eng ko‘p qo‘llab-quvvatlanadi:
Ta’kidlanishicha, to‘y an’analarini isloh qilish va soddalashtirishga talab mavjud. Odamlar bayramlarning eng qimmat va charchatadigan elementlaridan voz kechishga tayyor.
«O‘zbekistonda zamonaviy to‘y xarajatlari oilalarning qarzga botishiga sabab bo‘ladi, bu esa ularning imkoniyatlariga salbiy ta’sir qiladi. Isrofgarchilikning asosiy harakatlantiruvchi kuchi shaxsiy xohish emas, balki kuchli ijtimoiy bosim, ‘ko‘z-ko‘z qilish’ kulti va keksa avlodning umididir.
Jamiyatda haddan tashqari xarajatlarning zararini ratsional tushunish va qoralanishdan qo‘rqish tufayli an’analarga irratsional rioya qilish o‘rtasida ziddiyat mavjud. Aholining aksariyati to‘y marosimlarini soddalashtirishga tayyor va bayramlar va ularga aloqador tadbirlar ko‘lamini qisqartirish g‘oyasini qo‘llab-quvvatlaydi», – deyiladi maqolada.