1943-yilda kamuflajlangan kema Avstraliyadan Angliyaga yo’l oldi va o’ta maxfiy yukni olib ketdi: bitta, voyaga etmagan o’rdakburun.
O’sha paytdagi Bosh vazir Uinston Cherchill sharafiga «Uinston» deb nomlangan bu noyob monotrem, Tinch okeanida kuchayib borayotgan mojarolar fonida mamlakat tomonidan iltifotga sazovor bo’lishga qaratilgan misli ko’rilmagan taklif edi.
Biroq, kutilgan kelishidan bir necha kun oldin, yosh o’rdakburun o’zining maxsus yaratilgan yashash joyi bo’lgan «o’rdakburunxonada» o’lik holda topildi.
Potensial diplomatik inqirozdan qo’rqib, Uinstonning muddatidan oldin vafot etishi – va, albatta, uning mavjudligi – ehtiyotkorlik bilan yashirildi.
O’rdakburun saqlanib qoldi, to’ldirildi va Cherchillning ofisidagi tokchaga tinchgina joylashtirildi, natsist suv osti kemasi keltirib chiqargan snaryad zarbasi tufayli halok bo’lganligi haqida shivirlashlar asta-sekin tarqaldi.
Haqiqiy o’lim sababi atrofidagi sir hal etilmay qoldi – hozirgacha.
O’rdakburun uzoq vaqtdan beri dunyoni o’ziga rom etib keladi. O’rdak tumshug’i va oyoqlari, suv qunduzi shaklidagi tanasi va qunduzdan ilhomlangan dumi bilan ajralib turadigan bu tuxum qo’yuvchi sutemizuvchi dastlab ko’pchilik tomonidan puxta o’ylab topilgan soxtalik sifatida rad etilgan.
Noyob va ekzotik faunani to’plashga ishtiyoqi baland bo’lgan Cherchill uchun o’rdakburunning noyob jozibasi uning hayvonot bog’i uchun bitta yoki hatto oltita sotib olish istagini yanada kuchaytirdi.
1943-yilda u bu fikrni Avstraliya tashqi ishlar vaziri H.V. ‘Dok’ Evattga aytdi.
Evatt turga nisbatan mavjud bo’lgan eksport taqiqini, shuningdek, bunday nozik mavjudotlarni katta masofalarga tashishning o’ziga xos qiyinchiliklarini yengib o’tiladigan oddiy to’siqlar deb hisobladi.
Yaponiya oldinga siljishi bilan Avstraliya o’zini tobora izolyatsiya qilingan his qilar ekan, o’rdakburunlar sovg’asi orqali Cherchillning qo’llab-quvvatlashini ta’minlash istiqboli arziydigan harakat deb topildi.
Missiyaga yordam berish vazifasi yuklangan tabiatni muhofaza qilish bo’yicha mutaxassis Devid Fleay o’z xavotirlarini bildirdi.
«Tasavvur qiling-a, Cherchill kabi mas’uliyatni o’z zimmasiga olgan har qanday odam, Yevropa va Osiyoda insoniyat qiynalayotgan bir paytda, yarim o’nlab tumshuqli o’rdakburunlar haqida o’ylashga ham vaqt topadi», – deb yozgan u 1980-yilda yozilgan «Paradoksal o’rdakburun» kitobida.
Janob Fleayning so’zlariga ko’ra, u siyosatchilarni sonini oltitadan bittaga kamaytirishga ko’ndirgan va yosh Uinston Melburn yaqinidagi daryodan qo’lga olingan.
Pichan bilan qoplangan inlar va toza Avstraliya daryo suvi bilan jihozlangan puxta o’rdakburunxona qurildi; 50 000 chuvalchangdan iborat menyu – va o’rdak tuxumidan tayyorlangan krem ham lazzat sifatida tayyorlandi; va hayvonning 45 kunlik sayohat davomida har bir ehtiyojini qondirish uchun xizmatchi yollangan.
Uinston Tinch okeani bo’ylab, Panama kanali orqali va Atlantika okeaniga sayohat qildi, fojia yuz berguncha.
Cherchill Evattga yo’llagan maktubida o’rdakburunning sayohatning so’nggi qismida vafot etgani uchun «motam» bildirdi.
«Uning yo’qolishi men uchun katta umidsizlik», – deb ta’kidladi u.
Missiyaning muvaffaqiyatsizligi jamoatchilikning noroziligini oldini olish uchun yillar davomida yashirildi. Oxir-oqibat, Uinstonning o’limi haqidagi xabarlar paydo bo’ldi va o’lim nemis suv osti kemasi bilan to’qnashuv va natijada portlashlar bilan bog’landi.
«Asabga to’la, o’ta sezgir tumshuq bilan jihozlangan, hatto tun qorong’usida oqim tubidagi chivin lichinkasining nozik harakatlarini ham aniqlay oladigan kichik hayvon, zo’ravon portlashlar kabi odam tomonidan yaratilgan dahshatlarga dosh berishga umid qila olmaydi», – deb yozgan janob Fleay o’n yillar o’tib.
«Shunchalik aniq ediki, agar urushning baxtsiz hodisalari bo’lmaganida, ajoyib, gullab-yashnagan, sog’lom kichkina o’rdakburun Angliyada yashash uchun o’z turining birinchi raqami bo’lish orqali tarix yaratgan bo’lardi.»
«Bu juda jozibali hikoya, shunday emasmi?» – deydi PhD talabasi Xarrison Kroft BBCga.
Ammo bu uzoq vaqtdan beri shubhalarni uyg’otib kelmoqda.
Shunday qilib, o’tgan yili janob Kroft o’zining shaxsiy sayohatiga yo’l oldi: haqiqatni izlash.
Kanberra va Londondagi arxivlarga kirgan Monash universiteti talabasi kemaning ekipajidan bir nechta yozuvlarni topdi, jumladan, Uinstonni tirik saqlashga mas’ul bo’lgan o’rdakburunga xizmat qiluvchi bilan suhbat.
«Ular o’ziga xos o’limdan keyingi tekshiruv o’tkazishdi va u juda aniq edi. U hech qanday portlash bo’lmaganiga, bortda hammasi juda tinch va osoyishta bo’lganiga juda ishonch hosil qilgan edi», – deydi janob Kroft.
Shtatda uzoqda, Sidneyda yana bir guruh Uinstonning hayotini o’rganayotgan edi. Devid Fleayning shaxsiy to’plami Avstraliya muzeyiga sovg’a qilingan edi va binoning hamma joyidagi xodimlar unda javoblar bormi yoki yo’qligini bilishga umid qilishdi.
«Siz liftlarda yurasiz va mammologiyadan biror shifokor … ‘[so’rar edi] Uinstonning chuqurlikdagi zaryad detonatsiyasidan o’lganligi haqida qanday arxiv dalillari bor?'» – deydi muzeyning arxiv menejeri Robert Duli BBCga.
«Bu uzoq vaqtdan beri odamlarni qiziqtirib kelgan narsa.»
Sidney universiteti internlari jamoasi yordamida ular Fleayning barcha yozuvlarini aniqlash uchun raqamlashtirishga kirishdilar.
Hatto 1940-yillarga kelib ham odamlar o’rdakburunlarning ochko’z ekanligini bilishardi. Turning ishtahasi haqidagi afsona shunchalik buyuk ediki, Buyuk Britaniya rasmiylari Uinston kelganidan keyin uni boqish uchun yosh bolalarga chuvalchanglarni tutib berish va yetkazib berish uchun pul to’lashni taklif qiluvchi e’lon loyihasini tuzdilar.
Internlar o’rdakburunga xizmat qiluvchining jurnalida uning oziq-ovqatlari yo’lda kamaytirilganligi haqida dalil topdilar, chunki chuvalchanglarning ba’zilari nobud bo’la boshlagan.
Ammo kuniga soat 8:00 va 18:00 da qayd etilgan suv va havo harorati sirni hal qilishning kaliti edi.
Bu ko’rsatkichlar kunning eng salqin nuqtalarida olingan va shunga qaramay, kema taxminan bir hafta davomida ekvatorni kesib o’tganligi sababli, qayd etilgan haroratlar 27C dan ancha yuqori bo’lib ketdi – bu biz hozir o’rdakburunlar sayohati uchun xavfsiz chegara ekanligini bilamiz.
Orqaga nazar tashlab – va tur bo’yicha 80 yillik qo’shimcha ilmiy tadqiqotlar bilan – Sidney universiteti jamoasi Uinston asosan pishirib o’ldirilgan degan xulosaga keldi.
Ular suv osti kemasi zarbasi haqidagi hikoyani aniq rad eta olmasalar ham, buzoq uzoq vaqt davomida yuqori haroratning o’zi Uinstonni o’ldirish uchun etarli bo’lganini aytishadi.
«Germaniyaliklarga aybni yuklash, uni etarlicha boqmaganimizni yoki haroratini to’g’ri tartibga solmaganimizni aytishdan ko’ra osonroq», – deydi Evan Kouan BBCga.
«Tarix kimning hikoya qilayotganiga butunlay bog’liq», – deya qo’shimcha qiladi Pol Zaki.
Avstraliya o’rdakburun diplomatiyasiga dastlabki urinishi bilan to’xtab qolmasdan, 1947-yilda yana urinib ko’radi.
Birinchi marta asirlikda o’rdakburunni muvaffaqiyatli ko’paytirish yutug’idan so’ng – bu yutuq yana 50 yil davomida takrorlanmadi – janob Fleay Avstraliya hukumatini AQSh bilan aloqalarni chuqurlashtirish maqsadida Bronks hayvonot bog’iga ushbu mavjudotlardan uchtasini berishga ko’ndirdi.
Uinstonning Tinch okeani bo’ylab yashirin sayohatidan farqli o’laroq, bu sayohat katta e’tiborni tortdi. Betti, Penelopa va Sesil Bostonga ko’p shov-shuvlar bilan kelishdi, so’ngra trio limuzinda Nyu-York shahriga kuzatib qo’yildi, u erda Avstraliyaning elchisi ularni tantanali birinchi chuvalchang bilan boqishni kutib turgan edi.
Betti kelganidan ko’p o’tmay vafot etdi, ammo Penelopa va Sesil tezda mashhurlikka erishdilar. Olomon hayvonlarni ko’rish uchun talashdi. To’y rejalashtirildi. Tabloidlar ularning har bir harakatini kuzatib borishdi.
O’rdakburunlar yolg’iz yashovchi mavjudotlardir, ammo Nyu-Yorkga oshiqlar va’da qilingan edi. Sesil sevgi dardiga chalingan bo’lsa-da, Penelopaga sevgidan bezor bo’lgandi. Ommaviy axborot vositalarida u «beg’ubor fohisha», «erkakni iplarida ushlab turishni yaxshi ko’radigan beodob xotinlardan biri» sifatida tasvirlangan.
1953-yilgacha shu holatda bo’ldi, o’shanda bu juftlik to’rt kunlik munosabatda bo’lishdi – juda xafa qiladigan tarzda «qisqichbaqalar va chuvalchanglarning ko’p miqdori» bilan ta’minlangan «sevgi kechalarida» bo’lishdi.
Afsuski, Penelopa tez orada uya qura boshladi va dunyo uning o’rdakburunlarini hayajon bilan kutdi, bu katta ilmiy yutuq bo’lishi kerak edi – asirlikda ko’paytirilgan ikkinchi va Avstraliyadan tashqaridagi birinchi.
To’rt oylik malika munosabatidan va Penelopa uchun qo’shimcha ovqatlanishdan so’ng, hayvonot bog’i ishchilari hayajonlangan muxbirlar oldida uning uyasini tekshirishdi.
Ammo ular hech qanday chaqaloq topmadilar – faqat xafa bo’lgan Penelopa, u ko’proq chuvalchanglar va kamroq Sesilni ta’minlash uchun homiladorligini soxtalashtirganlikda ayblangan.
«Bu butun janjal edi», – deydi janob Kouan – Penelopaning obro’si hech qachon tiklanmagan janjal.
Yillar o’tib, 1957-yilda u o’zining qafasidan g’oyib bo’ldi, bu bir necha haftalik qidiruv va qutqaruv missiyasini boshlab berdi va bu hayvonot bog’i uni «yo’qolgan va ehtimol o’lik deb taxmin qilingan» deb e’lon qilish bilan yakunlandi.
Penelopani qidirish to’xtatilganidan bir kun o’tib, Sesil ommaviy axborot vositalari tomonidan «singan yurak» deb tashxis qo’yilgan kasallikdan vafot etdi.
Ular bilan birga dafn etilgan o’rdakburun diplomatiyasining har qanday haqiqiy kelajagi edi.
Bronks hayvonot bog’i 1958-yilda ko’proq o’rdakburunlar bilan almashinuvni takrorlashga harakat qilsa-da, injiq hayvonlar bir yildan kamroq vaqt davomida yashadi va Avstraliya ularni eksport qilishni taqiqlovchi qonunlarni tez orada kuchaytirdi. O’shandan beri mamlakatni tark etgan faqat ikkitasi 2019-yildan beri San-Diyego hayvonot bog’ida yashaydi.
Alisa Mudi evakuatsiya qilingan bolalarga dars berish uchun Londondan Xardington Mandevilga, Somersetga sayohat qildi.
Uorvik, Kenilvort va Uitnashda tadbirlar rejalashtirilgan – butun mamlakat bo’ylab boshqalarga qo’shilish.
Devid Uornerning aytishicha, agar u va Angliya shu qishda Avstraliyada muvaffaqiyat qozonmoqchi bo’lsalar, Jo Rut «surft taxtasini oldingi oyog’idan olib tashlashi» kerak.
Nyukasldagi yodgorlik Ikkinchi jahon urushida o’ldirilgan 500 000 roman va sinti xalqiga bag’ishlangan.
Astrofiziklar Brisben ustida ko’rilgan g’ayrioddiy chiroqlar Xitoydan uchirilgan sun’iy yo’ldosh bilan bog’liqligini aytishdi.