Ser Tom Stoppard, kimki 88 yoshida vafot etdi,Britaniyaning eng zukko dramaturglaridan biri sifatida tanilgan. O’zining o’tkir zehnli va hazilomuz asarlari bilan mashhur bo’lib, u g’oyalarga jiddiy yondashdi va falsafiy va siyosiy bahslardan zavq oldi.
Dramaturgiya bilan bir qatorda, u Gollivudda ko’plab filmlar ssenariylarini yaxshilashga o’z hissasini qo’shib, mashhur ssenariy muallifi sifatida muvaffaqiyatli faoliyat yuritdi. Ayniqsa, u «Sevgi iztirobi» filmiga qo’shgan ajoyib hissasi uchun eng yaxshi ssenariy uchun «Oskar» mukofotiga sazovor bo’ldi.
Stoppard o’zini ziyolilarning murakkablikka bo’lgan qiziqishini va san’atkorning zavqlanish qobiliyatini muvaffaqiyatli uyg’unlashtira oladigan yozuvchi sifatida ko’rsata oldi.
«Arkadiya», «Sakrovchilar» va uning muvaffaqiyatli asari bo’lgan «Rosencrantz va Guildenstern o’likdir» kabi asarlari ba’zida hissiy chuqurlikning yetishmasligi, mohiyatdan ko’ra uslubga ko’proq e’tibor qaratilganlikda tanqid qilingan.
Biroq, uning keyingi asarlari insoniy hamdardlikni namoyon etdi, garchi ular har doim ham tanqidchilar tomonidan bir ovozdan olqishlanmagan.
Stoppardning dramaturg sifatidagi o’ziga xos xususiyatlari, ehtimol, uning noyob kelib chiqishidan kelib chiqqan: Markaziy Yevropa ziyoliligi va o’zini past baholaydigan, davlat maktabida ta’lim olgan ingliz sezgirligining uyg’unligi.
Tomas Straussler 1937-yil 3-iyulda Chexoslovakiyada tug’ilgan. Uning yahudiy otasi Bata poyabzal kompaniyasida shifokor bo’lgan. Natsistlar okkupatsiyasini oldini olish uchun ota-onasi Singapurga qochib ketishgan, u yerda otasi yapon asirlik lagerida fojiali ravishda vafot etgan.
Tom, onasi va akasi bilan birga, yapon bosqinidan qutulib, dastlab Avstraliyada, keyin esa Hindistonda boshpana topdi. U yerda uning onasi ingliz, mayor Stoppardga turmushga chiqdi.
Stoppard o’z faoliyatini jurnalist sifatida boshlagan, Bristol shahridagi Western Daily Press gazetasida ishlagan. Uning dastlabki muvaffaqiyati 1963-yilda, uning birinchi sahna asari «Suv ustidagi sayr» (keyinchalik «Erkin odamga kiring» deb nomlangan) ITVda efirga uzatilgandan so’ng keldi.
Biroq, aynan «Rosencrantz va Guildenstern o’likdir» uni 1966-yilda Edinburg festivalida premyerasi bo’lib o’tdi va 1967-yilda Londonning Milliy teatriga ko’chirildi.
Pyesada Shekspirning «Hamlet» asaridagi ikkita ikkinchi darajali personaj oldingi safga olib chiqilgan, ular atrofida sodir bo’layotgan o’zboshimchalik bilan bog’liq voqealardan hayratga tushgan va chalkashib qolgan holda tasvirlangan.
Bu Samuel Bekketni eslatuvchi, ammo yuqori aql bilan to’ldirilgan ajoyib zarba edi.
U bu muvaffaqiyatni bir qator yuqori teatral asarlar bilan davom ettirdi, ko’pincha kutilmagan intellektual tushunchalar yoki g’alati qarama-qarshiliklarga asoslangan, ajoyib dialoglar, o’yin-kulgi, javob qaytarish, qo’sh ma’nolar va tushunmovchiliklar bilan ajralib turardi.
«Sakrovchilar» akademik falsafa va gimnastikani o’rgangan bo’lsa, «Travestiyalar» Birinchi jahon urushi davrida Tsyurixda bo’lib o’tgan, unda Lenin, Jeyms Joys, dadaist Tristan Tsara ishtirok etgan va Oskar Uayldning «Jiddiy bo’lishning ahamiyati» asariga ishora qilgan – Stoppardning asarlari ba’zida yorqin, mo’rt va o’z-o’zidan aqlli uslubi uchun taqqoslangan.
Keyingi asarlari, masalan, «Xapgood» josuslik va kvant fizikasiga, «Arkadiya» esa matematika, termodinamika, adabiyot va landshaft bog’dorchiligini o’rganib, bu tendentsiyani davom ettirdi. Stoppard ko’pincha pyesalarni o’z fikrlarini aniqlashtirish uchun, oldindan mavjud bo’lgan g’oyalarni o’rganish uchun yozganini ta’kidlagan.
Uning hissasi radioga ham tegishli bo’lib, «Agar xursand bo’lsangiz, men Frank bo’laman» asarida gapiradigan soatni haqiqiy ayol sifatida tasavvur qilingan, uning ichki monologi avtomatlashtirilgan vaqt e’lonlarining bir xil takrorlanishidan keskin farq qiladi. «Albert ko’prigi» ko’prikni bo’yash bo’yicha falsafa va matematika elementlarini o’z ichiga olagan hikoyani aytib beradi.
Vaqt o’tishi bilan uning yozuvi yanada jiddiy, yanada siyosiy va yanada hamdard bo’lib bordi.
«Men asta-sekin pyesalar qon issiqligi bo’lsa, eng yaxshi ish qilishini, shunchaki o’tkir g’oyalarning hayajonli almashinuvi bo’lmasligini bildim», deb o’rtoqlashdi u Joan Bakewell 2002-yildagi intervyusida.
«Qahramonlarning insoniyligi teatrga buyuk san’at bo’lish imkoniyatini beradi.»
«Tun va kun» jurnalistika va uning maqsadiga bag’ishlangan; «Haqiqiy narsa» sevgi va xiyonatni Felicity Kendal bilan birga o’rganib, Stoppard ikkinchi rafiqasi doktor Miriam Stoppardni tashlab ketgan.
«Har bir yaxshi bola imtiyozga loyiq» sovet dissidentlarining ruhiy kasalxonalarga qamalgan holatini keskin satira bilan dramalashtirib, aktyorlar qatorida sahnada simfonik orkestrni namoyish etdi.
«Menda hech qanday simptom yo’q, fikrlarim bor», deb e’lon qiladi bemorlardan biri.
«Sizning fikrlaringiz sizning alomatlaringizdir. Sizning kasalligingiz – norozilik», deb javob beradi uning shifokori, Stoppard o’rganishdan zavqlangan paradoksni o’zida mujassam etgan.
19-asr rus liberal mutafakkiri Aleksandr Gertsenga bag’ishlangan «Utopiya qirg’og’i» trilogiyasi London Milliy teatrida iliq kutib olindi, ammo Nyu-Yorkda sezilarli muvaffaqiyatga erishdi.
«Rok-n-roll» Chexoslovakiyada kommunistik rejimning zulmini yoritib berdi.
Uning pyesalari ko’pincha sezilarli bilimdonlikni namoyon etdi.
«Men doim ko’p narsalar haqida bilishni xohlardim, lekin ayniqsa chuqur emas», deb tan oldi u Joan Bakewellga.
«Men faktlarni, bilimlarni, keng doiradagi qiziqishlarga ega bo’lishni yaxshi ko’raman. Bunday odamni tasvirlashning turli yo’llari bor, dilettant bir yo’l bo’lishi mumkin, polimat esa boshqa».
«Pyesa yozish uchun men o’sha tuzatishni, o’sha zaryadni, o’sha sharbatni qo’lga kiritishim kerak, bu kichik sohada haqiqatan ham qiziqishdan kelib chiqadi – bu ilmiy narsa bo’lishi mumkin, falsafiy narsa bo’lishi mumkin, tarixiy narsa bo’lishi mumkin – lekin haqiqiy majburiy bo’lmagan, to’xtatib bo’lmaydigan hayratlanish, shundan keyin hamma narsa pyesaga aylanadi.»
Ser Tom, shuningdek, mohir ssenariychi edi. Uning bir nechta pyesalari, jumladan, Chex dissidentlik harakati Charter 77 bilan bog’liqligidan ilhomlangan «Professional qing’irlik» dastlab televideniye uchun yozilgan.
U Jerome K. Jerome’ning «Qayiqdagi uch kishi» asarini televideniye uchun moslashtirdi, Terri Gilliamning «Braziliya» distopik fantaziyasini birgalikda yozdi, «Indiana Jons va oxirgi salib yurishi» uchun dialogga katta hissa qo’shdi (garchi tilga olinmagan bo’lsa ham) va John le Carre, Tolstoy va Robert Harrisning asarlarini ekranlashtirdi. 1998-yilda u «Sevgi iztirobi» filmidagi ishi uchun eng yaxshi ssenariy uchun «Oskar» mukofotiga sazovor bo’ldi.
U 1997-yilda ritsar unvonini va 2000-yilda xizmatlari uchun ordenini oldi. 2014-yilda uchinchi xotini, merosxo’r va teleprodyuser Sabrina Ginnessga uylandi.
So’nggi yillarda u yozish jarayoni osonlashmaganini ta’kidladi.
«Har safar men ushbu teshikli qayiqda bo’lsam, so’nggi pyesani qanday qo’lga kiritganimni eslashga urinishning bu kulgili mashqini boshdan kechiraman. Va men hech qachon eslay olmayman», dedi u bir intervyusida.
«Hozir qanday qilib rok-n-rollga tushib qolganimni eslay olmayman, eslay olganimda edi, yana qilardim. Ammo davom ettirish uchun hech narsa bo’lmagani uchun men shunchaki gazetalarni o’qiyman, odamlar bilan gaplashaman, o’sha yerda osilib yuraman va uxlashdan oldin xavotirlanaman.»