Qishloq aholisi loyga botgan ikki bolaning jasadini olib chiqayotganida, yig’ilgan olomon asosan befarq edi.
Ular Xayber Paxtunxvaning Svobi tumani ichidagi kichik bir qishloqda to’planishgan edi, bu yaqinda bo’lgan toshqin tufayli bir nechta uylar vayron bo’lib, o’nlab odamlar vayronalar ostida qolib ketgan joy.
Ba’zilar halok bo’lgan bolalarni olib ketilishini kuzatgan bo’lsa, boshqalar suhbatlarini davom ettirdilar va qolgan shaxslar – qutqaruv xodimlari va askarlar bilan birga – asboblar va qo’llari bilan tirik qolganlarni qidirishda davom etishdi.
Ko’z yoshlari va vahima sezilmaydi, aksincha, g’azab hissi hukmron edi.
Ko’pgina qishloq aholisi uchun bu g’azab yaqinlashib kelayotgan suv toshqinlari haqida oldindan ogohlantirish yo’qligidan kelib chiqdi.
«Nega hukumat bizni oldinroq ogohlantirmadi?» degan savol qayta-qayta yangradi.
Biroq, bu mahalliy hokimiyatlardan etarli darajada yordam yo’qligi haqidagi tasavvurlarga nisbatan norozilik bilan birga keldi.
«Ushbu qutqaruv operatsiyasini o’tkazish uchun bizga tegishli uskunalar kerak», – deydi jasadlarni qazishda yordam berayotgan qishloq aholisi Arif Xon.
«Bu yerda taxminan 15 ta uy bor edi; bizga ekskavator kerak.»
Favqulodda vaziyatlar guruhlari va harbiy xizmatchilarning mavjudligiga qaramay, Arif so’ragan uskunalar bir necha yuz metr uzoqlikda qolib ketdi, suv bosgan yo’ldan o’ta olmadi.
«Tez yordam mashinalari, dori-darmonlar va ekskavatorlar yo’lda», – deb ishontirdi Mardan okrugi komissari Nisar Ahmad. Biroq, suv toshqini ko’lami ularning qishloqqa kirishiga to’sqinlik qilishda davom etdi. Kun bo’yi qishloq aholisi vayronalarni tozalash va jasadlarni topishga harakat qilishdi.
Bunday manzaralar Pokiston uchun misli ko’rilmagan holat emas. Iyun oyidan beri musson yomg’irlari butun mamlakat bo’ylab taxminan 800 kishining hayotiga zomin bo’ldi.
2022-yilda musson yomg’irlari taxminan 1700 kishining o’limiga olib keldi, bu Jahon banki ma’lumotlariga ko’ra, taxminan 14,9 milliard dollarlik zarar va tiklanish va rekonstruksiya ishlari uchun yana 16,3 milliard dollar talab etiladi.
Faqatgina shu yilning iyun oyida musson yomg’irlari mamlakat bo’ylab kamida 750 kishining hayotiga zomin bo’ldi.
Ushbu takrorlanish tendentsiyasini hisobga olgan holda, savol tug’iladi: nima uchun Pokiston o’zini takrorlanuvchi suv toshqinlaridan yaxshiroq himoya qila olmaydi?
Pokistonning geografik joylashuvi uni iqlim o’zgarishining ta’siriga juda moyil qiladi, kuchli musson yomg’irlaridan tortib ekstremal haroratlar va qurg’oqchilikgacha bo’lgan muammolarga duch keladi. Muzliklarning erishi, shuningdek, potentsial halokatli muzlik otilishiga moyil bo’lgan yangi ko’llarni yaratdi.
Pokiston meteorologiya departamenti (PMD) bosh meteorologi doktor Sayid Faysal Saidning so’zlariga ko’ra, bu tendentsiyalar iqlim o’zgarishi tufayli kuchaymoqda.
«Musson yomg’irlari kelgusi o’n yilliklarda ko’payishi mumkin, shuning uchun bu masala bir yillik tuzatish emas», deydi u.
Biroq, Pokistonning global issiqxona gazlari emissiyasiga qo’shgan hissasi 1% dan kam ekanligini hisobga olsak, bu prognozni qabul qilish ko’pchilik uchun qiyin.
«Bu «xalqaro gunohlar» uchun katta to’lov to’layotganlik hissi bor», deydi Xayber Paxtunxva Milliy Assambleyasi a’zosi, bosh vazirga iqlim masalalari bo’yicha maslahatchi doktor Amjad Ali Xon. Uning viloyatida bu yilgi mussonlar davrida eng ko’p o’lim qayd etilgan.
Sobiq federal iqlim vaziri senator Sherri Rehmann yaqinda shunday dedi: «Global Janubda hayot yo’qolganda, daryolar qirg’oqlaridan toshib chiqqanda va tirikchilik manbalari yo’qolganda, Pokiston kabi iqlimga zaif mamlakatlar uchun haqiqiy pul yo’q».
Ba’zilarning fikriga ko’ra, mamlakat o’z resurslarini qanday qilib samarali taqsimlashni bilmaydi.
Bu yilgi federal byudjetda ko’rinib turganidek, iqlimga chidamlilik tashabbuslari ko’pincha mudofaa kabi boshqa ustuvor vazifalar bilan raqobatlashadi.
Xarajatlarning umumiy qisqarishi fonida Iqlim o’zgarishi vazirligi byudjeti taxminan 9,7 million dollargacha (7,6 million funt sterling) qisqartirildi. Mudofaa xarajatlari taxminan 9 milliard dollargacha (6,93 milliard funt sterling) oshirildi.
Rehman xonim bu qisqartishlarni qoralab, ular noto’g’ri xabar yuborishini ta’kidladi. Byudjet e’lon qilinganidan so’ng u shunday savol berdi: «Agar biz o’zimizning chidamliligimizga sarmoya kiritayotganimizni ko’rsatmasak, nega boshqalar bizni qo’llab-quvvatlaydi?»
Iqlim xavfini boshqarish bo’yicha mutaxassis Ali Tauqeer Shayxning ta’kidlashicha, Iqlim o’zgarishi vazirligi byudjeti Pokistonda iqlimni moliyalashtirish darajasini aniq aks ettirmaydi.
Federal hukumat XVF bilan kelishuviga ko’ra, iqlim bilan bog’liq xarajatlarga 2 milliard dollardan ortiq mablag’ ajratdi. Biroq, Shayx janobning aytishicha, u dambalar va gidroenergetika kabi mavjud loyihalarni o’z ichiga oladi.
Uning so’zlariga ko’ra, byudjetdan tashqari, tarmoqlar bo’ylab 1000 dan ortiq tugallanmagan rivojlanish loyihalari mavjud.
Iqlim o’zgarishining ta’siriga qisqa muddatli yechim yo’qligini hisobga olgan holda, Pokiston meteorologiya departamenti (PMD) ekstremal ob-havo hodisalari uchun erta ogohlantirish tizimlariga ustuvor ahamiyat beradi.
Bulutlarning yorilishi kabi ekstremal ob-havo hodisalarini oldindan bashorat qilish qiyin. Ular nam, ho’l havoda to’satdan yuqoriga ko’tarilish natijasida yuzaga keladi, bu esa kuchli va mahalliy yomg’irga olib keladi. Bular so’nggi kunlarda qishloqlarni vayron qildi.
Ammo doktor Saidning aytishicha, bularni bir necha kun oldin bashorat qilish mumkin bo’lmasa-da, bulutning yorilishiga olib keladigan umumiy sharoitlarni aniqlash mumkin.
«PMD kuchli yomg’ir haqida ogohlantirganda, barcha tumanlar tayyorgarlikni boshlashlari kerak», deydi doktor Said, garchi u PMD o’z tizimini yaxshilashi kerakligini tan oladi.
«Men bu mukammal deb aytmayman.»
Jahon banki bilan hamkorlikda PMD yangi radarlar va avtomatik ob-havo stantsiyalarini xarid qilmoqda, shuningdek, o’zining qisqa muddatli modellashtirish imkoniyatlarini yaxshilash ustida ishlamoqda.
Asosiy muammo – ma’lumotni samarali tarqatish. Bu yozda eng yomon epizodlarning ba’zilari qishloq, tog’li hududlarda sodir bo’ldi, u yerda tarmoq ulanishi juda past. Ob-havo ilovasi yoki ijtimoiy media akkauntlari bu jamoalarga unchalik yordam bermaydi.
PMD Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot Dasturi bilan bir qatorda, bundan qutulishning yangi usullarini sinab ko’rmoqda.
Poytaxt Islomoboddan PMD Pokistonning shimolidagi muzlik vodiylariga o’rnatilgan sirenani ishga tushirishi mumkin, ular muzlik ko’llarining otilishi natijasida ekstremal toshqinlardan zarar ko’radi. Ammo rasmiylar bu «kumush o’q» emasligini tan olishadi, chunki bu yilgi zarar ko’rsatdi.
Buning sabablaridan biri shundaki, eng zaif jamoalar daryo o’zanlarida yashaydi. «Daryoni muhofaza qilish to’g’risida»gi qonun kabi bir nechta qonunlar qabul qilingan bo’lsa-da – bu daryo yoki uning irmoqlaridan 200 fut (61 m) masofada qurilishni taqiqlaydi – odamlar nafaqat ko’chib o’tishmadi, balki ushbu hududlarda qurilishni davom ettirishdi.
Doktor Xonning so’zlariga ko’ra, «Siz qishloqlarni o’chirib tashlaysiz», deya qo’shimcha qildi u, odamlar bu daryolar bo’yida o’nlab yillar davomida yashab kelgan va qonunni amalga oshirishning iloji yo’q.
Doktor Xonning ta’kidlashicha, qonun chiqaruvchilar qabila oqsoqollari atrofida aylanadigan ushbu jamoalarning madaniyatini hisobga olishmagan va odamlarni ko’chirishga ko’ndirish uchun jirgalar – qabila kengashlari bilan maslahatlashish kerak edi.
Uning ta’kidlashicha, agar ushbu jamoalar uchun alternativ uy-joy va boshpanalar moliyalashtirilmasa va qurilmasa, bu «imkonsiz» ga yaqin.
Qurilish qonunlari shahar hududlarida ham buziladi. Yaqinda Pokistonning savdo poytaxti Karachi suv toshqinidan falaj bo’lib qoldi, rasmiylar oqibatlarni bartaraf etish uchun davlat bayrami e’lon qilishga majbur bo’lishdi.
Mamlakat Milliy tabiiy ofatlarni boshqarish boshqarmasi (NDMA) ma’lumotlariga ko’ra, shu yilgi musson mavsumida o’limning taxminan 30% uylarning qulashi tufayli sodir bo’lgan.
«Hech kim qonunlarga rioya qilmaydi. Har bir ko’cha tirband bo’lib qolmoqda», dedi iqlimga chidamli arxitektura bo’yicha mutaxassis doktor Yasmin Lari.
Karachi ham o’zining yomon drenaj tizimining qurboni.
Shaharda yuzlab bo’lsa-da, ular toraygan yoki noqonuniy qurilishlar bilan to’sib qo’yilgan.
Karachi poytaxt bo’lgan Sind viloyatining uy-joy vazirining aytishicha, yangilarini yaratish uchun joy topish qiyin bo’lgan va ular ularni qoplagan do’konlar yoki binolarni olib tashlashga harakat qilganda, ularning urinishlari sudda to’sib qo’yilgan.
Saeed G’ani, shuningdek, yangi, yanada jazolovchi qonun huquqiy bo’shliqlarni yopish, shuningdek, Sind qurilish nazorati boshqarmasi xodimlarini javobgarlikka tortish uchun maslahatlashuvda bo’lganligini qo’shimcha qildi, agar ular qoidalarni buzadigan qurilishni tasdiqlasalar.
Agar bu parchalangan boshqaruvning narxini ko’rsatsa, xalqaro hamjamiyatdan ko’proq yordam olishga harakat qilish uchun federal darajada harakatlar bo’ldi.
Pokistonning kurashayotgan iqtisodiyoti bir nechta xalqaro yordamlarga tayangan. Ketma-ket hukumatlar o’zlarining iqlim dasturlari uchun xalqaro yordam olishni ustuvor vazifa qilib belgilashdi.
Ular yillar davomida Jahon banki va Birlashgan Millatlar Tashkilotidan, shuningdek, Xalqaro valyuta jamg’armasidan kredit olishgan.
Muhim voqea COP27 iqlim sammitida bo’ldi. 2022-yilgi suv toshqinlari ishtirokchilarning yodida yangi edi va vayronagarchilik 33 million kishiga ta’sir qildi. Pokiston va boshqalar iqlim falokatlaridan zarar ko’rgan mamlakatlarga yordam berish uchun Zarar va Zarar Fondini tashkil etishga undashdi.
Mamlakat ichida tabiiy suv to’siqlarini tiklash bo’yicha o’rmonlashtirish rejalari mavjud edi. 2023-yilda hukumat butun mamlakat bo’ylab yo’l xaritasini yaratishga qaratilgan «Milliy moslashuv rejasi»ni ishga tushirdi.
Ammo bu siyosiy to’ntarishlar va hukumat o’zgarishlarini ko’p ko’rgan mamlakatda bularning barchasi amalda qanday rivojlanishini ko’rish kerak.
Rasmiylar, iqlim bo’yicha mutaxassislar yoki ushbu ekstremal ob-havo hodisalarining oldingi qurbonlari bilan bo’lgan aksariyat suhbatlar oxirida ma’lum bir umidsizlik bor. «Qashshoqlik eng yomon narsa», deydi doktor Lari.
Xalqaro hamjamiyatdanmi, federal hukumatdanmi yoki viloyat byudjetidanmi, etarli pul bo’lmasa, ularning barchasi targ’ib qilgan yechimlarni amalga oshirish qiyin.
Yaxshiroq erta ogohlantirish tizimi, xavfsizroq yerda yangi uylar, iqlimga chidamli infratuzilma – bularning barchasi moliyalashtirishni talab qiladi va shu paytgacha erishilgan har qanday yutuqlar bu yil o’ldirilgan yuzlab odamlarning oldini olmadi.
«Hamma narsa yuqoridan pastga», deb tushuntiradi doktor Lari. Uning so’zlariga ko’ra, hukumatlarga juda ko’p ishonch bor edi, ammo etarli natijalar yo’q. Agar Pokistonda ushbu echimlarni moliyalashtirish imkoniyati bo’lmasa, u aholini o’qitish va quyi darajada «qashshoqlikdan qutulish narvonini» yaratishga e’tibor qaratishi kerak, deb ta’kidlaydi u.
U o’zining minglab qishloqlardagi iqlimga chidamli uylar, oziq-ovqat xavfsizligi va daraxt ekish bo’yicha bilimlarini baham ko’rish bo’yicha ishiga ishora qiladi.
Ayni paytda, bu yilgi musson mavsumi tugamadi – va yo’qotish va qayg’u hissi ham yo’q.
Svobi tumanidagi qishloqda qidiruv operatsiyasidan atigi bir necha metr narida topilganlar uchun dafn marosimi bo’lib o’tdi.
Mamlakat kuchli yomg’irlar va ularga qarshi kurashish uchun kurashayotgan ko’proq xavf-xatarlar haqida ogohlantirishga tayyorlanar ekan, duolar bir ovozdan o’qildi.