Qutqaruvchilar va oila a’zolari bir yoshli Zara jasadini qidirib tizzagacha suv kechishdi. Chaqaloq halokatli toshqinlarda oqib ketgan, undan oldin esa ota-onasi va uch nafar aka-ukasi/opa-singlisi topilgan edi.
«Bizni to’satdan kelgan suv to’lqini bosib qoldi. Men tomga ko’tarilib, ularni ham menga qo’shilishga undadim», – deya hikoya qiladi Zaranning bobosi Arshad avgust oyida fojia yuz bergan shimoliy Panjobning Sambrial qishlog’idagi tuproqli yo’lga ishora qilib. Uning oilasi vaqtida unga yetib bora olmadi, chunki shafqatsiz oqim olti kishining hayotiga zomin bo’ldi.
Musson mavsumi muntazam ravishda Pokistonga halokatli toshqinlar olib keladi.
Bu yil musson mavsumi iyun oyining oxirida boshlandi va uch oy ichida suv toshqinlari 1000 dan ortiq odamning hayotiga zomin bo’ldi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Gumanitar masalalarni muvofiqlashtirish boshqarmasi (OCHA) ma’lumotlariga ko’ra, kamida 6,9 million odam zarar ko’rgan.
Janubiy Osiyo davlati global issiqxona gazlari emissiyasiga atigi 1% hissa qo’shishiga qaramay, iqlim o’zgarishining achinarli oqibatlari bilan kurashmoqda.
Ta’sirni hujjatlashtirish uchun BBC uch oy davomida mamlakat bo’ylab shimoliy tog’lardan janubiy tekisliklargacha sayohat qildi. Iqlim o’zgarishining oqibatlari har bir viloyatda turlicha namoyon bo’ldi.
Biroq, bir umumiy jihat aniqlandi: eng zaif jamoalar falokatning asosiy zarbasini o’z zimmalariga olishdi.
Guruh uylarini, tirikchilik manbalarini va yaqinlarini yo’qotgan, keyingi musson mavsumida ham shunga o’xshash qiyinchiliklarga duch kelishga mahkum bo’lgan odamlarni uchratdi.
Musson toshqinlari dastlab shimolga urildi, global isish Pokiston ma’muriyatidagi Gilgit-Baltistonda eng ko’zga ko’ringan shaklda namoyon bo’ldi.
Himalay, Karakoram va Hindukush tog’ tizmalarida joylashgan hududda 7000 dan ortiq muzliklar mavjud. Haroratning ko’tarilishi sababli bu muzliklar tez sur’atlar bilan erimoqda.
Bu hodisa halokatli muzlik ko’lining to’satdan toshishiga (GLOFs) olib kelishi mumkin, bunda erigan suv muzlik ko’llarida to’planib, to’satdan chegaralarini buzadi. Minglab qishloqlar xavf ostida.
Yoz davomida yuzlab uylar vayron bo’ldi va yo’llar ko’chkilar va toshqinlar tufayli jiddiy zarar ko’rdi.
Ushbu GLOFlar bo’yicha o’z vaqtida ogohlantirishlar berish, olis hudud va cheklangan mobil aloqa tufayli qiyin. Pokiston va Jahon banki erta ogohlantirish tizimini yaxshilash uchun hamkorlik qilmoqda, ammo uning samaradorligi ko’pincha tog’li landshaft tufayli to’sqinlik qiladi.
Jamiyat ruhi bebaho boylik ekanligi isbotlanmoqda. Cho’pon Vosit Xon muz va xarobalar bilan to’lgan suv toshqiniga uyg’onganida, u yaxshiroq mobil aloqa bo’lgan hududga shoshildi. U darhol imkon qadar ko’proq qishloq aholisini ogohlantira boshladi.
«Men hammaga o’z narsalarini tashlab, uylarini evakuatsiya qilishni va xotinlari, bolalari va keksa qarindoshlarining xavfsizligini birinchi o’ringa qo’yishni buyurdim», – dedi u BBC Urdu muxbiri Muhammad Zubayrga.
Uning sa’y-harakatlari tufayli o’nlab odamlarning hayoti saqlab qolindi.
Shimoli-g’arbiy Khyber Pakhtunkhwa viloyatida xavf boshqacha shaklga ega bo’ldi.
Gadunda BBC yuzlab qishloq aholisining qo’lda toshlar uyumini saralayotganiga guvoh bo’ldi.
Mahalliy rasmiyning xabar berishicha, ertalab bulut yorilishi natijasida toshqin sodir bo’lgan. Bu nam havoda to’satdan ko’tarilgan oqim lokalizatsiyalangan kuchli yomg’irga olib kelganda sodir bo’ladi. Natijada hosil bo’lgan sel uylarni supurib ketdi va ko’chkiga sabab bo’ldi.
Qo’shni qishloqlardan kelgan odamlar yordam berishga shoshilishdi, bu bebaho, ammo etarli emasligi isbotlandi. Qishloq aholisi uchun zarur bo’lgan ekskavatorlar suv bosgan yo’llarda, ba’zilari ulkan toshlar bilan to’sib qo’yilgan edi.
«Mashinalar kelmaguncha hech narsa o’zgarmaydi», – deb nola qildi BBCga bir kishi.
To’satdan hududni og’ir sukut qopladi. O’nlab erkaklar bir burchakda qimirlamay turishdi. Qorong’u loy bilan qoplangan ikki bolaning jonsiz jasadi xarobalar ostidan topildi va olib ketildi.
Xuddi shunday manzaralar viloyat bo’ylab sodir bo’ldi, qulagan daraxtlar va keng ko’lamli infratuzilma shikastlanishi qutqaruv operatsiyalariga to’sqinlik qildi. Ob-havo sharoiti yomonligi sababli yordam olib ketayotgan vertolyot halokatga uchradi, natijada barcha ekipaj a’zolari halok bo’ldi.
Qishloqlar va shaharlar bo’ylab millionlab odamlar daryolar va soylar yaqinida, toshqinlarga moyil bo’lgan hududlarda joylashgan. Pokistonning Daryolarni himoya qilish to’g’risidagi qonuni, daryo yoki uning irmoqlaridan 200 fut (61 metr) masofada qurilishni taqiqlaydi, bu muammoni hal qilishga qaratilgan edi. Biroq, ko’pchilik boshqa joyga ko’chib o’tishni juda qimmat deb biladi.
Noqonuniy qurilish muammoni yanada kuchaytiradi.
Iqlimshunos olim Fahad Said buni mahalliy korruptsiya bilan izohlaydi va rasmiylar qonunni amalga oshira olmayapti, deb hisoblaydi. Islomoboddagi BBCga bergan intervyusida u bu yozda toshqin sodir bo’lgan, natijada bola vafot etgan sohilga yaqin joylashgan yarim qurilgan, to’rt qavatli beton binoga ishora qildi.
«Pokistonda parlamentdan bir necha kilometr uzoqlikda shunga o’xshash hodisalar sodir bo’lishda davom etmoqda», dedi u ko’rinib turgan jahli bilan. «Bu noto’g’ri boshqaruv natijasidir. Hukumatning roli kuzatuvchi bo’lishdir.»
Pokiston Senatining iqlim qo’mitasiga raislik qiluvchi sobiq iqlim vaziri senator Sherry Rahman buni «poraxo’rlik» yoki shunchaki «xavfli hududlarda qurilishga ruxsat berilganda ko’z yumish» bilan izohlaydi.
Avgust oyining oxiriga kelib, janubda Panjob viloyatida toshqinlar 4500 ta qishloqni suv ostida qoldirdi va etarli miqdorda oziq-ovqat importini to’lay olmaydigan mamlakatda «Pokistonning non savatini» bosib oldi.
Birinchi marta Sutlej, Ravi va Chenab daryolari bir vaqtning o’zida toshdi va o’nlab yillardagi eng katta qutqaruv operatsiyasini keltirib chiqardi.
«Bu eng muhim anomaliya edi», dedi Milliy ofatlarni boshqarish boshqarmasi (NDMA) bosh xavf xodimi Syed Muhammad Tayyab Shoh.
Panjobning poytaxti Lahorda boy va kambag’al jamoalarga ta’siri keskin edi. Park View City qo’riqlanadigan shaharchasi Ravi daryosi tomonidan bosib olindi, natijada ko’chalari o’tib bo’lmaydigan holga keldi. Hashamatli uylarning aholisi evakuatsiya qilishga majbur bo’ldi.
Zararni ko’zdan kechirar ekan, ikki mahalliy erkak, Abdulla va uning otasi Gulraiz, hududning mulk ishlab chiqaruvchisi, federal vazir Aleem Xon tufayli suv tez orada quritilishiga amin edilar.
«Muammo yo’q, Aleem Xon bunga g’amxo’rlik qiladi», deb ishontirdi Gulraiz BBCga.
Biroq, Theme Parkning kambag’al hududida yashovchilar uchun toshqinlar halokatli edi. Bir ofitser BBCga suv sathi pasayganida o’z uylariga suzib qaytgan odamlarni qayta-qayta qutqarayotganliklarini, qo’llaridan kelgancha narsalarni saqlab qolishga urinayotganliklarini aytdi. Keyin esa suv yana ko’tarilib, ularni qolib ketardi.
Guruh bir kishining uyidan qaytayotganiga guvoh bo’ldi, uning sonida shishiriladigan do’nat bor edi.
Ba’zi aholi Alkhidmat Foundation Pakistan tomonidan taqdim etilgan chodirlarga ko’chirildi. Tug’ilishiga bir necha hafta qolgan Sumera yozgi jaziramada tashqarida o’tirardi. U qattiq och edi.
«Doktorim bu hafta menga ikkita qon quyish kerakligini aytdi», dedi u o’zining Arsh ismli kichkina bolasini ushlab turishga qiynalib.
Yaqin atrofda Ali Ahmad toshqindan qutqarib olgan kichkina mushukchasini yelkasiga qo’yib oldi. Bola uxlash uchun to’shagi bor bo’lganlardan biri edi.
Musson mavsumi oxiriga kelib, BMT ma’lumotlariga ko’ra, Panjobda 2,7 milliondan ortiq odam ko’chirilgan va bir million gektardan ortiq ekin maydonlari zarar ko’rgan.
Janubda Multan tumanida, toshqinlar doimiy ravishda ta’sir qiladigan hududda, gumanitar inqiroz ko’lami yanada yaqqol namoyon bo’ldi, chodirlar tuproqli yo’llar va avtomobil yo’llari bo’ylab tizilib ketdi.
Pokistonning qishloq joylarida sog’liqni saqlash imkoniyatlari allaqachon cheklangan edi, ammo toshqinlar ko’plab ayollar uchun vaziyatni chidab bo’lmas holga keltirdi.
BBC Urdu muxbiri Tarhub Asghar to’qqiz oylik homilador ikki kelin bilan uchrashdi. Doktor ularga etarli suv ichmayotganliklarini ogohlantirgan edi. Ular nega ekanligini ko’rsatish uchun shisha ko’tarib ko’rsatishdi; suv butunlay jigarrang edi.
Ba’zilar muqobil yechimlarni o’rganmoqda.
Arxitektor Yasmin Lari o’nlab qishloqlarda «iqlimga chidamli uylar» deb ataydigan uylarni loyihalashtirdi. Haydarobod yaqinidagi Ponoda ayollar BBCga o’zlari qurgan kulbalarni ko’rsatishdi: yog’och ustunlar ustiga ko’tarilgan katta, dumaloq tuzilmalar. Doktor Lari buni ularning o’quv markazi deb ataydi va oilalar undan o’z narsalarini saqlash va boshpana izlash uchun foydalanishlari mumkinligini aytadi.
Biroq, doktor Larining ta’kidlashicha, butun qishloqni ustunlar ustiga qurish amaliy emas va haddan tashqari qimmatga tushadi. Buning o’rniga, u o’z dizaynlari tomning qulamasligini va bambuk va ohak betoni kabi tabiiy materiallardan foydalanish qishloq aholisiga o’z uylarini tezda qayta qurishga imkon berishini ta’kidlaydi.
Pokiston shunday nuqtaga yetdiki, «gap binolarni saqlash haqida emas, balki hayotni saqlab qolish haqida», deb ta’kidlaydi u.
Bu Pokiston duch kelayotgan haqiqat. BBC tomonidan so’roq qilingan barcha iqlimshunos olimlar va siyosatchilar tobora tashvishli kelajak haqida ogohlantirmoqda.
«Har yili musson mavsumi yanada tajovuzkor bo’ladi», dedi NDMAda Syed Muhammad Tayyab Shoh. «Har yili biz yangi va kutilmagan muammolarga duch kelamiz.»
Mamlakat iqlim o’zgarishi tufayli yuzaga kelayotgan va rivojlanayotgan muammolarga qarshi kurashar ekan, bunda eng zaiflar ko’pincha eng ko’p zarar ko’radi, keyingi yili ham toshqin bo’lishi mumkin bo’lgan uylariga qaytayotgan odamlar tomonidan bir xil tuyg’u qayta-qayta aytiladi: «Mening boradigan joyim yo’q.»
Ko’rgazma Britaniya Sharqiy Hindiston kompaniyasini tarixiy iqlim jinoyatlarida ayblanib sudga tortadi.
Keniyaning hukumati mamlakat g’arbida yog’ingarchilikdan so’ng yana 30 kishi bedarak yo’qolganligini aytdi.
Dorset COP okrugning o’z jamiyat tomonidan boshqariladigan «Tomonlarning konferensiyasi» sifatida e’lon qilinmoqda.
Juma kuni to’satdan yog’ingarchilik Stok-on-Trent va shimoliy Staffordshirning bir qismini suv ostida qoldirdi.
Translink xizmatlarining bir qatori bekor qilindi yoki yo’nalishi o’zgartirildi.