«`html
Plastmassa ishlab chiqarish so’nggi asrda keskin o’sdi, ba’zilar uni inqilobiy material sifatida olqishlasa, boshqalar uni atrof-muhit uchun xavfli deb qoralaydi.
Ilmiy hisob-kitoblarga ko’ra, dunyo okeanlarida hozirda qariyb 200 trillion dona plastmassa mavjud, agar chora ko’rilmasa, bu ko’rsatkich uch barobarga oshishi mumkin.
2022-yilda davlatlar plastmassa chiqindilarini va ayrim plastmassalar tarkibidagi zararli kimyoviy moddalarni kamaytirish bo’yicha yuridik kuchga ega global shartnoma ishlab chiqishga va’da berdi. Biroq, ikki yil o’tgach, yakuniy kelishuvga erishilmadi.
Bu seshanba kuni global vakillar Jenevadagi BMT konferensiyasida qayta yig’ilishadi va quyidagi savolni o’rtaga tashlashadi: Ular nihoyat plastmassadan haddan tashqari foydalanishni cheklash bo’yicha konsensusga erisha oladimi?
Insoniyat jamiyatlari kauchuk, shox va shellak kabi tabiiy plastmassalardan foydalanishning uzoq tarixiga ega.
Biroq, 20-asr qayta ishlangan qazilma yoqilg’idan olingan sintetik plastmassalarning tez ko’payishiga guvoh bo’ldi.
Materialning ko’p qirraliligi, chidamliligi va issiqlikka chidamliligi uni kanalizatsiya tizimlari va muhim tibbiy uskunalaridan tortib to to’qimachilik sanoatigacha bo’lgan ko’plab sohalarda ajralmas qismga aylantirdi.
Milliy Okeanografiya Markazining ilmiy xodimi doktor Alisa Hortonning tushuntirishicha, plastmassalar qisqa vaqt ichida hamma joyda mavjud bo’lib qoldi, ko’pincha ularning uzoq muddatli oqibatlari to’g’risida to’liq tushunchaga ega bo’lmasdan.
«Plastmassalar Yer yuzidagi hayot nuqtai nazaridan ko’zni ochib yumguncha paydo bo’ldi. Ko’pchilik bugungi kunda plastmassalar bolaligining bir qismi bo’lmagan vaqtni eslaydi. Bu plastmassalarni ayniqsa tashvishli materialga aylantiradi», deydi doktor Horton.
«Ulardan foydalanish portladi, hayotimizning har bir jabhasiga kirib bordi, ammo biz endigina ularning potentsial muammolarini anglay boshladik.»
So’nggi o’n yilliklarda plastmassa ishlab chiqarish eksponensial o’sishni boshdan kechirdi. 1950-yilda ikki million tonnadan 2022-yilga kelib 475 million tonnaga ko’tarildi.
Qayta foydalanish imkoniyatiga qaramay, qayta ishlash infratuzilmasining narxi va cheklanganligi faqat plastmassaning kichik bir qismi haqiqatan ham qayta ishlanishini anglatadi. Taxminan barcha plastmassaning 60% bir martalik foydalanish uchun mo’ljallangan, faqat taxminan 10% qayta ishlanadi, Nature tahliliga ko’ra.
Dengiz muhitida plastmassaning to’planishi yovvoyi tabiatga, ayniqsa yutish orqali jiddiy tahdid soladi.
«Hayvonlar ko’pincha plastmassani oziq-ovqat deb o’ylashadi, bu esa ichki organlarning shikastlanishiga va hatto ovqat hazm qilish muammolari tufayli o’limga olib keladi», deb tushuntiradi Zaynab Sadan, WWFda global plastmassa siyosati bo’yicha yetakchi.
Uning qo’shimcha qilishicha, dengiz hayoti kanalizatsiya tizimlari orqali okeanga tushadigan tashlandiq baliq ovlash anjomlari yoki plastik qadoqlash materiallariga ham o’ralashib qolishi mumkin.
Plastmassa atrof-muhitda parchalanar ekan, u mikroplastmassa sifatida tanilgan tobora mayda zarrachalarga bo’linadi. Bu mikroplastmassalar barcha geografik hududlarda, eng chuqur okean xandaqlaridan tortib eng baland tog’ cho’qqilarigacha va sinovdan o’tgan har bir tirik tizimda aniqlangan.
Olib borilayotgan tadqiqotlar mikroplastmassalarning ta’sirini to’liq tushunishga qaratilgan bo’lib, turli xil turlarda chidamlilik darajasi turlicha. Biroq, Milliy Okeanografiya Markazidan doktor Horton organizmlarga zarar yetishi muqarrar bo’lgan chegaradan o’tib ketish haqida ogohlantiradi.
«Plastmassalar to’qimalarda to’planib qolganda, biz yallig’lanish, hujayralarning shikastlanishi va gormonal o’zgarishlarni kuzatamiz. Bu ta’sirlar organizmni darhol o’ldirmasligi mumkin bo’lsa-da, ular uzoq muddatli, uzoq muddatli oqibatlarga olib kelishi, ularni zaiflashtirishi va kasallikka ko’proq moyil qilib, oxir-oqibat o’limga olib kelishi mumkin», deb tushuntiradi u.
Yangi ekspert hisoboti plastmassalarni inson salomatligi uchun «jiddiy, o’sib borayotgan va yetarlicha tan olinmagan xavf» deb ta’rifladi.
Lancet Countdownning hisob-kitoblariga ko’ra, «plastmassa inqirozi» natijasida kelib chiqqan sog’liq bilan bog’liq kasalliklar va o’limlar har yili kamida 1,5 trillion dollar (£1,1 trillion) miqdorida sog’liq bilan bog’liq zararni tashkil etadi.
Bu ta’sirlar plastmassa ishlab chiqarishda hosil bo’lgan havo ifloslanishidan tortib, tanamizdagi plastmassa bilan ifloslanish natijasida saraton, nafas olish yo’llari kasalliklari va tushish xavfini oshirishgacha.
Plastmassalar tarkibida 16 000 dan ortiq kimyoviy moddalar mavjud, jumladan bo’yoqlar va olovga chidamli moddalar, ularning ba’zilari zaharli va kanserogen.
Plastmassaning xavfi haqida dalillar tobora ortib borayotganiga qaramay, Lancet hisobotida ko’pgina plastik mahsulotlarning tarkibi bo’yicha shaffoflik yo’qligi ta’kidlangan. Plastmassa kimyoviy moddalarining faqat chorak qismining ta’siri haqida ma’lumot mavjud va sinovdan o’tganlar orasida 75% «o’ta xavfli» ekanligi aniqlangan.
2022-yilda davlatlar ushbu masalani hal qilish uchun ikki yil ichida global shartnoma zarurligiga kelishib oldilar.
Bu muddat besh raund muzokaralardan so’ng 2024-yil dekabr oyida shartnoma imzolanishsiz o’tib ketdi.
Seshanba kuni 170 dan ortiq davlat kelishuvni yakunlash uchun qayta yig’iladi.
Ular kelishuvga erishishga harakat qilayotgan asosiy masalalarga quyidagilar kiradi:
Global Plastmassa Shartnomasi uchun Biznes Koalitsiyasini birgalikda chaqiruvchi Ellen MakArtur fondining plastmassa va moliya bo’yicha ijrochi rahbari Rob Opsomer BBCga bergan intervyusida doimiy standartlarga javob beradigan mahsulotlar qayta ishlashni yaxshilashi, xarajatlarni kamaytirishi va bokira plastmassaga bo’lgan talabni kamaytirishi mumkinligini aytdi.
«Misol uchun, rangli ichimlik shishasidan olingan qayta ishlangan materialning qiymati tiniq, rangsiz shishaning qiymatining yarmini tashkil qiladi», deb tushuntirdi u.
Buyuk Britaniya hamda deyarli 100 ga yaqin davlat ishlab chiqarish darajasini cheklash majburiyatini o’z ichiga olgan «shiddatli» shartnomani yoqlab chiqmoqda. Biroq, Rossiya va Saudiya Arabistoni kabi neft ishlab chiqaruvchi davlatlar guruhi bunga qat’iy qarshilik ko’rsatib, muzokaralarni ishlab chiqarishni kamaytirishdan ko’ra qayta ishlashni ko’paytirishga qaratishni afzal ko’rishdi.
Davlatlar yashil texnologiyalarga o’tar ekan, global energiya va transport tizimlarida neftga bo’lgan talab kelgusi yillarda eng yuqori cho’qqiga chiqishi kutilmoqda. Bu plastmassani neft sanoati uchun kam sonli o’sish bozorlaridan biri sifatida qoldirishi mumkin. Ishlab chiqarishni cheklash bo’yicha har qanday urinish petrostatlar uchun qisqa muddatli iqtisodiy zarar yetkazishi mumkin.
Biroq, aniq, global qoidalarning yo’qligi plastmassa foydalanuvchilari uchun qimmatga tushmoqda.
«Bu fundamental xavf. Korxonalar o’z brend nomlari tushirilgan qadoqlash materiallarining ko’chalarni va okeanlarni ifloslantirishini xohlamaydi», dedi janob Opsomer.
Uning qo’shimcha qilishicha, korxonalar har yili global miqyosda yuzlab yangi plastmassa standartlariga rioya qilish xarajatlariga ham duch kelishadi.
Nestle va Unilever kabi yirik global plastmassa foydalanuvchilarini o’z ichiga olgan Biznes Koalitsiyasi hukumatlarni qayta ishlash va plastmassa chiqindilarini tozalash xarajatlarini moliyalashtirishga yordam berish uchun o’z bizneslariga muvofiqlashtirilgan soliqlar kiritishga undamoqda.
Bir martalik ishlatiladigan plastmassa atrof-muhitda plastmassa chiqindilarining eng katta hissadori bo’lib, oziq-ovqat qadoqlash kundalik iste’molimizning asosiy qismini tashkil qiladi.
Olib ketish uchun qayta ishlatiladigan konteynerlar yoki stakanlardan foydalanishni o’ylab ko’ring va oziq-ovqat do’konlarida meva va sabzavotlarni tortish uchun qayta ishlatiladigan muhrlangan sumkalarni olib keling.
Hisob-kitoblarga ko’ra, avtomobil shinalari atrof-muhitdagi barcha mikroplastmassalarning to’rtdan bir qismidan ko’prog’iga hissa qo’shadi. Imkon qadar mahalliy do’konlarga piyoda yoki velosipedda borish yoki do’stlar yoki qo’shnilar bilan birga mashinada borish ushbu ta’sirni kamaytirishga yordam beradi.
Saqich va yaltiroq kabi mikroplastmassalarga oson parchalanadigan plastmassalardan saqlaning. Ko’plab plastik bo’lmagan alternativ variantlar mavjud bo’lib, ular festivallardan mas’uliyat bilan bahramand bo’lishingizga imkon beradi.
BBCning Jastin Roulettidan iqlim va atrof-muhitga oid so’nggi yangiliklardan xabardor bo’lib turish uchun Future Earth axborot byulleteniga obuna bo’ling. Buyuk Britaniyadan tashqaridamisiz? Bu yerda bizning xalqaro axborot byulletenimizga obuna bo’ling.
Shahar kengashi a’zolari, Atrof-muhit agentligi va mahalliy aholi suv toshqini xavfi tufayli e’tiroz bildirishmoqda.
Milliy bog’ rahbarlarining aytishicha, bu Buyuk Britaniyadagi o’ziga xos «eng shiddatli» loyihalardan biri.
Shveysariya yiliga deyarli 500 million dollar himoya inshootlariga sarflaydi. Bu arziydimi yoki ba’zilar taklif qilganidek, odamlar xavf ostida bo’lgan tog’ qishloqlaridan ketishi kerakmi?
Dunyodagi eng issiq poytaxtlardan birida mutaxassislar guruhi homilador ayollarga jazirama haroratda omon qolishga yordam bermoqda.
Inson faoliyati dunyoning isishiga sabab bo’lmoqda, bu odamlar va tabiat uchun jiddiy xavf tug’dirmoqda.
«`