Sayyoramizdagi eng xavf ostidagi amfibiyalardan biri – o‘ziga xos, doimo jilmayib turuvchi meksikalik aksolotl – sun’iy botqoqliklarga joylashtirilganidan so‘ng, sezilarli darajada tiklanish belgilari ko‘rsatdi, deyiladi yangi ilmiy tadqiqotda.
Tur hayotida yangi umid uyg‘otgan ushbu tadqiqotda, olimlar Mexiko shahri tashqarisida restavrasiya qilingan va sun’iy botqoqliklarga asirda yetishtirilgan 18 ta aksolotl qo‘yib yubordi hamda hayvonlar endilikda gullab-yashnamoqda.
Radio transmiterlar bilan jihozlangan aksolotllar yangi muhitga moslashgan holda kuzatildi va natijalar hayvonlar har ikki joyda ham “muvaffaqiyatli yashagan va oziqlanganini”, hatto tadqiqot davomida vazn orttirganini ko‘rsatdi.
Tadqiqot yetakchi muallifi, Baja California Avtonom universitetidan doktor Alejandra Ramos bu natijani “favqulodda yutuq” deb tasvirladi.
Tadqiqot natijalari, PLOS One jurnalida chop etilgan, aksolotlni asl yashash joyiga qaytarish tobora real bo‘lib borayotganini va tabiatni muhofaza qiluvchilarda umid uyg‘otayotganini ko‘rsatadi.
Tarixan Xochimilko suv yo‘llari – qadimgi dehqonchilik amaliyotlari bilan shakllangan va sofligicha tog‘ buloqlari bilan to‘yinadigan – minglab aksolotllarga boshpana bo‘lgan.
Biroq, Mexiko shahrining tez kengayishi hamda urbanizatsiya va ifloslanish natijasida yovvoyi aksolotllar soni keskin kamaydi, ayrim taxminlarga ko‘ra, bir paytlar yovvoyi aholisi atigi 50 donagacha tushgan.
“Agar bu turning yo‘qolishiga yo‘l qo‘ysak, meksika identitetining muhim qismini yo‘qotamiz,” — deya izoh berdi tadqiqot hammuallifi, Meksika Milliy universitetidan doktor Luis Zambrano.
Aksolotl Meksikaning madaniy merosida muqaddas maqomga ega. Aztek mifologiyasiga ko‘ra, bu salamandraga o‘xshash jonzot Xolotl xudosining reenkarnasidir, u tutqilanishdan qochish uchun suvda yashovchi salamandraga aylangan.
“Agar shu yirik megapolishda, 20 milliondan ortiq aholiga ega shaharda bu botqoqliq ekotizimini tiklab, aksolotl populyatsiyasini qayta tashkil qila olsak, bu insoniyat kelajagiga umid baxsh etadi”, — dedi doktor Zambrano.
Aksolotlning qaytishi uchun tadqiqotchilar mahalliy dehqonlar va ko‘ngillilar bilan hamkorlik qilib, suv sifati yaxshilanishi uchun tabiiy filtrlash tizimlari o‘rnatilgan botqoq boshpanalar yaratdi.
Asirda yetishtirilgan aksolotllar ikkita hududga — biri Xochimilkoda, ikkinchisi esa o‘nlab yillar davomida “sun’iy botqoqlik”ka aylantirilgan sobiq karyerdan joy oldi.
Har bir individ radio stikerlar bilan jihozlanib, aniq kuzatuv imkonini berdi.
“Eng quvontirgan natija — hammasi omon qoldi”, — dedi doktor Ramos BBC News’ga. “Hatoki, qayta ushlaganlarimiz vazn orttirganini ko‘rdik — ular yangi muhitda gullab-yashnayapti.”
Kuzatuv jarayonida, ayrim aksolotllar doimiy tarzda ma’lum juftlari bilan birga bo‘lishi kuzatilgan — bu esa ijtimoiy aloqalarning shakllanishi ehtimoliga ishora qilmoqda, deya qayd etdi doktor Ramos.
Yovvoyida juda kamyob bo‘lsa-da, aksolotllar butun dunyo ilmiy laboratoriyalari va akvariumlarida ko‘plab uchraydi, ularning ajoyib regenerativ (qayta tiklanish) qobiliyati uchun qadrlanadi. Olimlar, ushbu regenerativ xususiyatlar kelgusida tibbiyot uchun istiqbolli bo‘lishi mumkinligiga umid qilishmoqda.
Shunga qaramasdan, Mexiko shahridagi aksolotl tabiiy habitati tiklanishida hali ham katta qiyinchiliklar bor; yovvoyi populyatsiya tiklanishi uchun uzluksiz restavrasiya ishlari zarur.
“Habitat yo‘qolishi ko‘plab turlar uchun butun dunyo bo‘ylab dolzarb muammo,” — deya ta’kidladi doktor Ramos. “Restavrasiya loyihalari mushkul, biroq keng jamoatchilik ishtiroki bilan to‘liq amalga oshirilishi mumkin.”
“Har bir kishi yordam bera oladi — dunyoni o‘zgartirish uchun olim bo‘lish shart emas”, — deya yakunladi u.
Ikkinchi jahon urushidan 80 yil o‘tib, vayron qilingan o‘rmonlar va yaralangan manzaralar urushning bombardimonlari va natsistlar zulmining jim dalilidir.
“Yo‘qolib ketish xavfi yaqin” bo‘lgan o‘rgimchak turi o‘zining joyga mos yashirinishi bilan tanilgan — u novdalarda ko‘zga tashlanmay, o‘z o‘ljasini sabr bilan kutadi.
Zudlik bilan chora ko‘rilmasa, Uels “tanib bo‘lmas kelajak” bilan yuzma-yuz kelishi mumkin, deydi mamlakat kelajak avlodlar bo‘yicha komissari.
Glen Rosa vodiysida tez tarqalgan halokatli o‘rmon yong‘ini atigi bir necha kunda o‘n yillik tabiatni muhofaza qilish sa’y-harakatlarini yo‘qqa chiqardi.