Bu eng kuchli zilzilalardan biri bo’lganiga qaramay, dastlab ko’pchilik qo’rqqan halokatli sunamini keltirib chiqarmadi.
Chorshanba kuni mahalliy vaqt bilan 11:25 da (BST 00:25) Rossiyaning sharqiy qismida sodir bo’lgan 8,8 magnitudali zilzila darhol Tinch okeani bo’ylab qirg’oq aholisi uchun xavotir uyg’otdi.
Millionlab odamlar evakuatsiya qilindi, chunki 2004-yil Rojdestvo kuni Hind okeanida va 2011-yilda Yaponiyada xuddi shunday katta zilzilalar natijasida yuzaga kelgan vayronkor sunamilar xotiralari yangilandi.
Biroq, natijada yuzaga kelgan tsunami kutilganidan kamroq jiddiy bo’ldi, garchi ba’zi zararlar haqida xabar berilgan.
Zilzila va sunamiga nima sabab bo’ldi va nima uchun ta’sir dastlabki qo’rquv kabi keskin bo’lmadi?
Uzoq Kamchatka yarim oroli «Tinch okeani olov halqasi» ichida joylashgan bo’lib, u zilzilalar va vulqon faolligining yuqori chastotasi bilan mashhur.
Yerning yuqori qatlamlari tektonik plitalardan tashkil topgan bo’lib, ular doimiy ravishda bir-biriga nisbatan harakatlanadi.
«Tinch okeani olov halqasi» Tinch okeanini o’rab turgan ushbu plitalar yoyini ifodalaydi. Britaniya Geologiya xizmatining ma’lumotlariga ko’ra, dunyo zilzilalarining taxminan 80 foizi ushbu halqa bo’ylab sodir bo’ladi.
Yarim orol sohilida Tinch okeani plitasi shimoli-g’arbga yiliga taxminan 8 sm (3 dyuym) tezlikda harakatlanmoqda – tektonik nuqtai nazardan nisbatan tez sur’at, taxminan tirnoqlarning o’sish tezligidan ikki baravar.
Bu erda u Oxotsk mikroplitasi deb nomlanuvchi kichikroq plita bilan birlashadi.
Tinch okeani plitasi okeanik bo’lib, zich jinslardan iborat va zichligi kamroq mikroplita ostiga kiradi.
Tinch okeani plitasi Yer mantiyasiga tushishi bilan u qiziydi va eriydi, natijada yo’qoladi.
Ushbu subduktsiya jarayoni ko’pincha notekis bo’ladi. Plitalar bir-birining yonidan sirg’anib o’tayotganda qulflanib qolishi mumkin, bu esa ustki plitaning pastga tortilishiga olib keladi.
Ushbu ishqalanish ming yillar davomida to’planishi mumkin, lekin bir necha daqiqa ichida to’satdan ozod qilinadi.
Bu hodisa megathrust zilzilasi sifatida tanilgan.
«Odatda zilzilalar haqida o’ylaganimizda, epitsentrni xaritadagi kichik nuqta sifatida tasavvur qilamiz. Biroq, bunday katta zilzilalar uchun yoriq ko’p yuzlab kilometrlarga yorilib ketadi», – deydi London universiteti kollejining atrof-muhit seysmologiyasi bo’yicha o’qituvchisi doktor Stiven Xiks.
«Aynan shu katta miqdordagi sirpanish va yoriq maydoni bunday yuqori zilzila magnitudasini hosil qiladi.»
Chili, Alyaska va Sumatradagi eng kuchli uchta hodisani o’z ichiga olgan tarixdagi eng katta zilzilalar megathrust zilzilalari edi.
Kamchatka yarim oroli ayniqsa kuchli zilzilalarga moyil.
Xususan, AQSh Geologiya xizmatining ma’lumotlariga ko’ra, 1952-yilda chorshanba kungi zilziladan 30 km (19 milya)dan kamroq masofada yana bir muhim 9,0 magnitudali zilzila sodir bo’lgan.
Ushbu keskin harakat plitalar ustidagi suv ustunini siljitishi, qirg’oq chizig’i tomon tarqaladigan tsunami to’lqinlarini hosil qilishi mumkin.
Chuqur okeanda sunamilar soatiga 500 milyadan (800 km/soat) oshiq tezlikda, yo’lovchi samolyotiga teng tezlikda harakatlanishi mumkin.
Ushbu chuqurliklarda to’lqin tepalari orasidagi masofa ancha katta va to’lqin balandligi minimal – odatda bir metrdan kamroq.
Tsunami sayoz qirg’oq suvlariga yaqinlashganda, u sekinlashadi, ko’pincha soatiga 20-30 milya atrofida.
To’lqin tepalari orasidagi masofa qisqaradi va to’lqin balandligi oshadi, bu esa qirg’oq chizig’i yaqinida katta suv devorini yaratishi mumkin.
Biroq, yuqori magnitudali zilzila avtomatik ravishda keng ko’lamli suv toshqini bilan vayronkor sunamini kafolatlamaydi.
Rasmiylar chorshanba kungi zilziladan so’ng Rossiyaning sharqiy qismida 4 m (13 fut) gacha bo’lgan tsunami to’lqinlari haqida xabar berishdi.
Bu to’lqinlar 2004-yil Rojdestvo kuni Hind okeanidagi tsunami va 2011-yil Yaponiyadagi tsunamida kuzatilgan o’nlab metr balandlikdagi to’lqinlardan ancha kichik edi.
«Tsunami to’lqinining balandligiga qirg’oq yaqinidagi dengiz tubining mahalliy shakllari va u keladigan erning [shakli] ham ta’sir qiladi», – deydi Sautgempton universiteti professori, tektonika professori Liza Makneyl.
«Ushbu omillar qirg’oqning qanchalik aholi yashashiga qarab, ta’sirning qanchalik jiddiy bo’lishiga ta’sir qiladi», – deya qo’shimcha qildi u.
AQSh Geologiya xizmatining dastlabki xabarlariga ko’ra, zilzila epitsentri nisbatan sayoz, Yer yuzasidan taxminan 20,7 km (12,9 milya) pastda bo’lgan.
Sayoz chuqurlik dengiz tubining kattaroq siljishiga va kattaroq tsunami to’lqiniga olib kelishi mumkin, ammo voqeadan keyin darhol aniq xulosalar chiqarish qiyin.
«Ehtimol, tsunami modellari zilzila chuqurligi bo’yicha konservativ baho bergan bo’lishi mumkin», dedi doktor Xiks BBC Newsga.
«Ehtimol, siz ushbu zilzilani yana 20 kilometr chuqurroqqa o’tkazishingiz mumkin va bu tsunami to’lqinlarining amplitudasini sezilarli darajada kamaytiradi.»
Yana bir muhim omil – erta ogohlantirish tizimlarining rivojlanishi.
Tinch okeani mintaqasida zilzilalar yuqori chastotada bo’lganligi sababli, ko’plab davlatlar jamoatchilikni ogohlantirish va evakuatsiya qilish buyruqlarini tarqatadigan tsunami ogohlantirish markazlarini boshqaradi.
2004-yilgi Rojdestvo kuni tsunamisi vaqtida bunday tizim mavjud emas edi, bu esa ko’plab odamlarni evakuatsiya qilish uchun etarli vaqt bilan ta’minlamadi.
Afsuski, Hind okeanidagi 14 mamlakatda 230 mingdan ortiq odam halok bo’ldi.
Erta ogohlantirish tizimlari muhim, chunki olimlarning zilzilalarning aniq vaqtini bashorat qilish qobiliyati cheklangan.
AQSh Geologiya xizmati xuddi shu hududda o’n kun oldin 7,4 balli zilzilani qayd etgan.
Bu erta energiya chiqarilishi – oldindan silkinish bo’lishi mumkin bo’lsa-da, bu kelajakdagi zilzilaning aniq vaqtini ishonchli bashorat qiluvchi emas, deydi professor Makneyl.
«Garchi biz plitalarning qanchalik tez harakatlanayotganidan, GPS yordamida joriy harakatlarni o’lchashimiz va avvalgi zilzilalar qachon sodir bo’lganidan foydalanishimiz mumkin bo’lsa-da, biz bu ma’lumotdan faqat zilzila ehtimoli prognozlarini tuzish uchun foydalanishimiz mumkin», dedi u.
Rossiya Fanlar akademiyasining Geofizika xizmati (GS RAS) mintaqani kuzatishni davom ettiradi va aftershoklar keyingi oy davom etishi mumkinligini kutmoqda.
8,8 balli zilzila tarixdagi eng kuchli zilzilalardan biri hisoblanadi.
Chorshanba kungi tsunami ogohlantirishi dunyodagi eng yomon yadroviy falokatlardan birini yodga solmoqda.
Rossiya, Yaponiya, Ekvador va Gavayida tsunami ogohlantirishlari e’lon qilindi.
Texnologiya giganti 7,8 balli zilzila oldidan atigi 469 ta jiddiy ogohlantirish yuborilganini aytdi.
«Hamma charchagan. Biz shunchaki to’xtashini xohlaymiz», deydi Tokara orollari aholisi.