Buyuk Britaniya Xazinasining NatWest Group’dagi qolgan aktsiyalarini to‘liq sotish to‘g‘risidagi e’loni bankning 2008 yilgi moliyaviy inqiroz davrida soliq to‘lovchilar tomonidan yordam berilganidan keyin deyarli ikki o‘n yillikdan so‘ng to‘liq xususiy mulkchilikka qaytishini belgilab berdi.
Bu Buyuk Britaniya bank tarixidagi muhim bobning yakunidir.
2008 yil 13 oktyabr kuni erta tongda kansler Alistair Darling Ikkinchi jahon urushidan keyingi xususiy sektorga eng katta davlat aralashuvining tafsilotlarini yakunladi, bu soliq to‘lovchilarga butun yillik mudofaa byudjetidagi xarajatlaridan ortiq mablag‘ni talab qildi.
Hukumat oxir-oqibat 45 milliard funt sterling (hozirgi kunda taxminan 73 milliard funt sterling) investitsiya qilib, Royal Bank of Scotland (RBS) kompaniyasida 84% ulushga ega bo‘ldi, bu hozirda NatWest Group tarkibiga kiradi. O‘sha paytda RBSning balansdagi mablag‘lari Buyuk Britaniya iqtisodiyoti hajmidan oshdi; uning qulashi halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkin edi.
17 yil davom etgan savdoning uzoqligi savollar tug‘diradi. Davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan kiberhujumlar kabi yangi xavflarning paydo bo‘lishi bilan Buyuk Britaniya banklari bugun qanchalik zaif? 2008 yilgi » juda katta bo‘lib qulash xavfi bor» yorlig‘i hali ham amal qilyaptimi va yana bir inqiroz yana soliq to‘lovchilarning yordamini talab qiladimi?
NatWest Group raisi Rik Xeytornvayt 2008 yildagi aralashuv uchun minnatdorchilik bildirdi va bankning biznesni, uy egalarini va jamg‘aruvchilarni himoya qilishdagi soliq to‘lovchilarning rolini chuqur qadrlashini ta’kidladi.
2008 yildan beri sezilarli o‘zgarishlar yuz berdi. RBSning berilgan kreditlari, xodimlarning soni va qoplanmagan 10 milliard funt sterling soliq to‘lovchilar mablag‘lari hammasi o‘zgargan manzarani aks ettiradi.
Hukumatning xarajatlari yomon investitsiya sifatida ko‘rinishi mumkin bo‘lsa-da, sobiq hukumat maslahatchisi Baronessa Shriti Vadera, bu investitsiya emas, balki qutqaruv bo‘lganligini tushuntiradi. Ustuvor vazifa kredit berish va muhim bank xizmatlarini ta’minlash orqali iqtisodiy barqarorlikni saqlash edi.
Bankning qulashi mumkin bo‘lgan oqibatlari dahshatli bo‘lib, sobiq Bosh vazir Gordon Braunning jamiyatda tartibsizliklar yuz berishi mumkinligi to‘g‘risidagi bayonotida ko‘rsatilganidek, favqulodda choralar to‘g‘risida muhokamalarni qo‘zg‘atdi.
RBS yolg‘iz qulash bilan yuzma-yuz bo‘lmagan. AQSh ipoteka bozorining beqarorligi sabab bo‘lgan global inqiroz banklararo kreditlashning muzlashiga olib keldi.
2007 yilda Northern Rockning qarz mablag‘lariga tayanishi tizimning zaifligini ta’kidladi va oxir-oqibat uning milliylashtirilishiga olib keldi. Angliya banki boshlig‘i Endryu Beyli RBSni milliylashtirish hisoblab bo‘lmaydigan iqtisodiy zararni oldini olganini ta’kidladi.
Inqiroz global bank sektoriga ta’sir qildi, AQSh va Buyuk Britaniyada taniqli banklar quladi. Biroq, Buyuk Britaniya uchun RBS o‘zining hajmi va milliy va xalqaro moliya tizimlaridagi o‘zaro bog‘liqligi tufayli eng muhim tizimli xavfni namoyish etdi.
Keyinchalik unvonidan mahrum etilgan Fred Gudvin boshchiligidagi RBSning tajovuzkor kengayishi inqirozga hissa qo‘shdi. Keyingi yillarda RBSning muammolari bo‘lgan korxonalar bilan ishlash bo‘yicha ko‘plab shikoyatlar bo‘ldi.
RBS aktsiyalarini kechiktirilgan sotilishi, 10 milliard funt sterling zarar keltirib, AQShdagi yuridik masalalar va qisqarish choralari davrida zararlarni aniqlashning siyosiy jihatdan nozik tabiati kabi vaziyatning murakkabligi bilan bog‘liq.
Hukumat Lloyds Banking Group investitsiyasidan foyda ko‘rgan bo‘lsa-da, RBS ancha murakkab va qiyin holatni namoyish etdi. Uning katta zararlari va sud jarayonlari erta ajratishga to‘sqinlik qildi.
Ko‘pchilik RBS aktsiyalarini uzoq muddatli sotish xususiy investitsiyalarni cheklab qo‘ygan deb hisoblaydi. Baronessa Vadera qisqaroq muddat samaraliroq bo‘lishi mumkinligini taklif qiladi.
Xeytornvayt aktsiyalarni sotishni bank va mamlakat uchun ramziy voqea deb biladi va bu xavfsizroq kelajakka intilishni bildiradi.
Ammo, savol shunday bo‘lib qoladi: o‘tmishdan olingan saboqlar haqiqatan ham o‘rganildimi?
Beyli bank tizimining yanada mustahkamligini ta’kidlab, soliq to‘lovchilar mablag‘lariga ehtiyojni kamaytiradigan muqobil qutqaruv usullarini keltiradi. Qattiq stress-testlar va ko‘paytirilgan kapital rezervlari bu yaxshilangan barqarorlikka hissa qo‘shadi.
Ser Filipp Augar buni tasdiqlab, bank sektoridagi kamaytirilgan qarz va ko‘paytirilgan kapital yostiqlarini ta’kidlaydi, garchi u kelajakda qulash ehtimolini tan olsa ham.
Biroq, yangi xavflar mavjud. Kiberhujumlar bank tizimlarining muammosiz ishlashiga jiddiy tahdid soladi va muhim infratuzilmadagi zaifliklarni ta’kidlaydi.
Beyli kibertahdidlarni doimiy ravishda rivojlanib borayotgan tashvish sifatida aniqlaydi va moliya institutlaridan doimiy hushyorlikni talab qiladi.
Yaqinda AQSh banklarining qulashi yana bir xavfni namoyish etadi: zamonaviy raqamli banklarning tezligi, bank tizimiga ishonchga bo‘lgan doimiy ishonchni ta’kidlaydi.
Banklarning o‘zaro bog‘liqligi asosiy omil bo‘lib qolmoqda. Kredit, ish haqi va jamg‘armalarni ta’minlaydigan iqtisodiyotning hayotiy qoni sifatidagi roli ularning barqarorligini muhim qiladi.
2008 yildan olingan asosiy saboq – tizimning mo‘rtligi va banklarning beqarorligining halokatli ta’siri – bugun ham o‘sha paytdagidek dolzarb bo‘lib qolmoqda.
BBC InDepth chuqur tahlilni, bilimlarni boyitadigan nuqtai nazarlarni va dolzarb voqealar bo‘yicha keng qamrovli hisobotlarni taqdim etadi. U BBC Sounds va iPlayer’dan fikrga undaydigan kontentni namoyish etadi.
2008 yilda Royal Bank of Scotland balansida 2,2 trillion dollardan (1,63 trillion funt sterlingdan) ortiq mablag‘ga ega edi.
Ba’zi deputatlar farovonlikni qisqartirish o‘rniga boy odamlarga soliqni oshirishni himoya qilishadi.
Hukumat qarz mablag‘larini kundalik faoliyat va uzoq muddatli infratuzilma loyihalarini moliyalashtirish uchun sarflaydi.
Shotlandiya moliya vaziri Xazina mablag‘larida 361 million funt sterling miqdorida kamchilik borligini, byudjetdagi bo‘shliqlarni bartaraf etish uchun esa 700 million funt sterling kerakligini ta’kidladi.
Hukumat ma’lum bir siyosat orqali yig‘ilgan barcha mablag‘lar davlat maktablariga yo‘naltirilishini bildirdi.