Oʻtgan oyning bir kechasi Iang Za Kim qoʻshni qishloqda portlashlardan choʻchib tushdi, ortidan qiruvchi samolyotlarning ovozi eshitildi. U uyidan shoshib chiqib, uzoqda tutun koʻtarilayotganini koʻrdi.
«Biz juda qoʻrqib ketdik», – deydi u. «Biz xunta samolyotlari bizni ham bombardimon qiladi deb oʻyladik. Shunday qilib, qoʻlimizga ilingan narsalarni – ozgina oziq-ovqat va kiyimlarni – oldik va qishlogʻimizni oʻrab turgan oʻrmonlarga qochib ketdik.»
Iangning yuzi Myanman gʻarbiy Chin shtatidagi K-Haimual qishlogʻida 26-noyabr kuni sodir boʻlgan voqealarni eslar ekan, titray boshlaydi, keyin esa yigʻlab yuboradi.
U, mamlakat boʻylab isyonchilar nazoratidagi hududlarda Birma harbiylari tomonidan boshlangan havo hujumlari va quruqlikdagi hujumlar kampaniyasidan soʻng soʻnggi haftalarda uylaridan qochgan minglab tinch aholi vakillaridan biridir. Harbiylar 28-dekabrdan boshlanishi rejalashtirilgan saylovlar oldidan hududni qaytarib olishni maqsad qilgan.
Uning atrofida somon gilamlarda oʻtirgan yana toʻrt ayol ham yigʻlay boshlaydi, ularning xavfsizlikka boʻlgan sayohatining travmasi ularning yuzlarida yaqqol aks etgan.
Havo hujumlari Iangni darhol qochishga undagan boʻlsa-da, u saylovda ishtirok etishga majburlanishdan qochish istagini ham bildirdi.
«Agar bizni ushlab, ovoz berishdan bosh tortsak, ular bizni qamoqqa tashlab, qiynoqqa solishadi. Biz ovoz berishga majbur boʻlmasligimiz uchun qochib ketdik», – deb tushuntirdi u.
Chin shtati ichidagi manbalar xuntaning soʻnggi hujumini uch yildan ortiq vaqtdagi eng shiddatli hujum deb taʼrifladi.
Koʻplab koʻchirilganlar shtatning boshqa qismlaridan boshpana izladi. Iang Hindistonning Mizoram shtatiga oʻtgan guruhning bir qismidir. Ular hozirda Vaphai qishlogʻidagi xarob badminton kortida boshpana topgan, ularning bir nechta qutqarilgan narsalari plastik qoplarga qadoqlangan.
Hind qishloq aholisi ularni oziq-ovqat va eng zarur narsalar bilan taʼminladi.
80 yoshli Ral Uk Thang uylaridan qochishga majbur boʻldi va xavfsizlikka erishishdan oldin oʻrmonda vaqtinchalik boshpanalarda kunlarni oʻtkazdi.
«Biz oʻz hukumatimizdan qoʻrqamiz», – dedi u. «Ular juda shafqatsiz. Ularning harbiylari avval ham bizning va boshqa qishloqlarga kelgan, odamlarni hibsga olgan, qiynoqqa solgan va uylarni yoqib yuborgan.»
Birma tinch aholisidan intervyu olish qiyin boʻlib qolmoqda. Myanma harbiy hukumati xorijiy jurnalistlarning kirishini cheklaydi. Harbiylar 2021-yil fevral oyida, soʻnggi saylovdan koʻp oʻtmay hokimiyatni agʻdarib tashladi va oʻshandan beri Myanma boʻylab qurolli qoʻzgʻolonni bostirish uchun tinch aholini ayovsiz nishonga olgani uchun qoralandi.
Yaqinda boʻlib oʻtgan hujumi paytida xunta oʻtgan hafta Chin shtatining janubida joylashgan Rakhayn shtatidagi kasalxonani nishonga oldi. Rakhayndagi isyonchi guruhlar kamida 30 kishi halok boʻlgani va 70 dan ortiq kishi jarohatlanganini xabar qilmoqda.
Chin Inson Huquqlari Tashkiloti sentyabr oyi oʻrtalaridan beri Chin shtatida xunta havo hujumlari natijasida kamida uchta maktab va oltita cherkov nishonga olinganini, natijada olti nafar bola, jumladan 12 kishi halok boʻlganini xabar qilmoqda.
BBC 13-oktabr kuni Vanha qishlogʻidagi maktabning bombardimon qilinganini mustaqil ravishda tasdiqladi. Darslarga qatnashayotgan ikki oʻquvchi – 7 yoshli Johan Phun Lian Cung va 12 yoshli Zing Cer Mawi halok boʻldi. Bombalar ularning sinf xonalarini vayron qilib, oʻndan ortiq boshqa oʻquvchilarni yaraladi.
Myanma harbiy hukumati bu daʼvolar boʻyicha BBCning izoh soʻrovlariga javob bermadi.
Bu Bawi Nei Lian va uning yosh oilasi – rafiqasi va ikki nafar farzandi – koʻchirilgan ikkinchi holat. 2021-yilda, toʻntarishdan koʻp oʻtmay, ularning Falam shahridagi uyi havo hujumi natijasida vayron qilingan. Ular K-Haimual qishlogʻida hayotlarini qayta qurishdi, ammo yana bir bor uysiz qolishdi.
«Qanchalik ogʻriqli va qiyin ekanligini va ketish haqida qanchalik qiyin qaror boʻlganini tushuntirish uchun soʻz topa olmayman», – dedi u. «Ammo omon qolish uchun buni qilishimiz kerak edi.»
«Men dunyo bilishini istayman, harbiylar bu saylov erkin va adolatli deb daʼvo qilmoqda, bu mutlaqo yolgʻon. Asosiy siyosiy partiyaga saylovda qatnashishga ruxsat berilmaganda, qanday qilib haqiqiy demokratiya boʻlishi mumkin?»
Avvalgi ikki saylovda gʻalaba qozongan Aung San Su Chi boshchiligidagi Milliy Demokratiya Ligasi partiyasi, Su Chi ham qamoqda ekani sababli ishtirok etmaydi.
«Bizga saylov kerak emas», – dedi Ral Uk Thang. «Chunki harbiylar mamlakatimizni qanday boshqarishni bilmaydi. Ular faqat yuqori lavozimli rahbarlarning foydasi uchun ishlaydi. Daw Aung San Su Chining partiyasi hokimiyatda boʻlganida, biz biroz demokratiyani his qildik. Ammo hozir biz faqat yigʻlaymiz va koʻz yosh toʻkamiz.»
Iang Za Kimning fikricha, saylov soxta boʻladi. «Agar biz harbiylar bilan aloqasi boʻlmagan partiyaga ovoz bersak, ular bizning ovozlarimizni oʻgʻirlashadi va biz ularga ovoz berganimizni daʼvo qilishadi deb oʻylayman.»
Saylov bosqichma-bosqich oʻtkaziladi, natijalar yanvar oyi oxiriga yaqin kutilmoqda. Isyonchi guruhlar uni soxta deb qoraladi.
Myanmadagi Chin Milliy Frontining bazasida, shtatda faoliyat yuritayotgan eng taniqli isyonchi guruhning vitse-prezidenti Sui Khar shunday dedi: «Bu saylov faqat harbiy diktaturani uzaytirish uchun oʻtkazilmoqda. Bu xalqning tanlovi emas. Va Chin shtatida ular deyarli hech qanday hududni nazorat qilmaydi, shuning uchun ular qanday qilib saylov oʻtkazishi mumkin?»
U xaritada qizgʻin janglar boʻlayotgan hududlarni koʻrsatib, faqatgina oʻtgan oyda 50 ga yaqin isyonchi jangchilar yaralanganini taʼkidladi. Halok boʻlganlar boʻlsa-da, guruh hali rasmiy raqamlarni eʼlon qilgani yoʻq.
«Chin shtatining shimoliy qismiga toʻrt tomondan yuzlab askardan iborat kolonnalar kirishga harakat qilmoqda», – dedi Sui Khar. «Askarlarga havo hujumlari, artilleriya oʻqlari va dron boʻlinmalari yordam bermoqda.»
Bazaga kirish juda kam uchraydi. Zich oʻrmonli togʻlar orasida joylashgan boʻlib, u Chin shtatida xuntaga qarshi qarshilik koʻrsatishning markazi hisoblanadi.
Sui Khar bazaning kasalxonasiga tashrif buyurib, tunda olib kelingan va bir necha soatlik operatsiyadan oʻtgan yarador jangchilar guruhini koʻrsatdi. Baʼzilariga amputatsiya kerak boʻlgan.
2021-yilda toʻntarish sodir boʻlganida, ularning koʻpchiligi hali maktabda oʻqishardi. Endilikda zoʻrgʻa voyaga yetgan, ular xuntaga qarshi oldingi saflarda kurashish istaklaridan voz kechgan.
18 yoshli Abel gapirishga juda qiynalmoqda. U bir hafta oldin xunta tomonidan qoʻlga kiritilgan hududni qaytarib olishga urinayotgan jangchilar guruhi bilan birga edi. Ular jangda gʻalaba qozonishdi, ammo Abel oʻng oyogʻidan ayrildi va qoʻllaridan ogʻir jarohat oldi.
Qoʻshni karavotda 19 yoshli Si Si Maung ham oyogʻidan ayrilgan holda yotibdi.
«Dushman chekinayotganda biz oldinga yugurdik va men minaga qadam bosdim. Biz portlashda yaralandik. Keyin bizga havodan hujum qilindi. Havo hujumlari biz uchun vaziyatni juda qiyinlashtiradi», – dedi u. «Men oyogʻimdan ayrildim, lekin hatto hayotimdan voz kechishim kerak boʻlsa ham, kelajak avlodlar yaxshiroq hayot kechirishlari uchun qurbon qilishga tayyorman.»
Soʻnggi hujumning ogʻirligi kasalxonaning har bir xonasida yaqqol sezilib turadi.
Ammo aynan Si Si Maung kabi oʻn minglab yoshlarning qoʻllab-quvvatlashi va qatʼiyati xuntaga qarshi qurol koʻtarishga imkon berdi, bu esa isyonchilarga soʻnggi toʻrt yarim yil ichida ancha kuchli raqibga qarshi sezilarli yutuqlarga erishish imkonini berdi.
80 yoshli Ral Uk Thang kabi baʼzilar saylovdan soʻng xunta chekinadi va unga uyga qaytishga ruxsat beradi deb umid qilmoqda.
«Ammo men Myanmada demokratiyaning tiklanganini koʻrish uchun yashamayman deb oʻylayman», – dedi u. «Umid qilamanki, farzandlarim va nevaralarim buni qachondir koʻrishadi.»
Aamir Peerzada, Sanjay Ganguly va Aakriti Thapar tomonidan qoʻshimcha maʼlumotlar