«`html
Bu yoz Manitoбada vayron qiluvchi yong’inlar avj olgan paytda, qo’shni AQSh shtatlaridagi respublikachi qonunchilar Kanada zimmasiga janubga tomon suzib borayotgan tutun bulutlari uchun javobgarlik yuklash to’g’risida rasmiy so’rovlar bilan murojaat qilishdi.
«Bizning osmonimiz biz boshlamagan va nazorat qila olmaydigan o’rmon yong’inlari tutuni bilan bo’g’ilmoqda», deyiladi Viskonsin shtati vakili Kalvin Kallaxan avgust oyi boshida yo’llagan xatida.
Kallaxan, Ayova, Minnesota va Shimoliy Dakota qonun chiqaruvchilari bilan birgalikda AQSh Atrof-muhitni muhofaza qilish agentligiga (EPA) Kanada o’rmon yong’inlarini boshqarish protokollarini rasmiy tekshirishni talab qilib rasmiy shikoyat qildilar.
Manitoba Bosh vaziri Vab Kinyu bu harakatni «o’tin g’azabi» deb qoraladi va qonun chiqaruvchilarni «siyosiy o’yinlar» bilan shug’ullanishda aybladi.
Avgust oyiga kelib, o’rmon yong’inlari Manitobada ikki million akrdan ortiq maydonni yo’q qildi, bu esa ommaviy evakuatsiyaga olib keldi va ikki kishining hayotiga zomin bo’ldi, ular rasmiylarning so’zlariga ko’ra, o’z uylari yaqinida tez tarqalgan olovda qolib ketgan.
Sentyabr oyi yakunlanar ekan, ma’lumotlar shuni ko’rsatadiki, 2025 yil Kanada tarixidagi ikkinchi eng yomon o’rmon yong’inlari mavsumi bo’lishi kutilmoqda.
Sentyabr oyida Nature jurnalida chop etilgan tadqiqotda Kanada o’rmon yong’inlaridan chiqqan tutunning keng tarqalgan va halokatli oqibatlari borligi aniqlandi. Unda aytilishicha, 2023 yilgi o’rmon yong’inlari – mamlakat tarixidagi eng katta maydon bo’yicha – butun dunyo bo’ylab 87 500 dan ortiq o’tkir va erta o’limga, shu jumladan AQShda 4100 ta tutun bilan bog’liq o’lim va Evropada 22 000 dan ortiq erta o’limga olib kelgan.
O’rmon yong’inlari tutuni tarkibida PM2.5 mavjud bo’lib, u organizmda yallig’lanishni keltirib chiqaradigan havo ifloslanishining bir turi hisoblanadi. Bu astma va yurak kasalligi kabi mavjud kasalliklarni kuchaytirishi va ba’zi hollarda miyadagi neyron aloqalarning shikastlanishiga olib kelishi mumkin.
«Bu sezilarli raqamlar», dedi Britaniya Kolumbiyasi universiteti professori va tadqiqot muallifi Maykl Brauer. Uning ta’kidlashicha, topilmalar o’rmon yong’inlari tutunini jiddiy jamoat salomatligi muammosi sifatida ajratib ko’rsatadi, bu ko’krak bezi yoki prostata saratoni kabi kasalliklarga o’xshaydi.
Ba’zi amerikalik qonun chiqaruvchilar uchun javobgarlik to’g’ridan-to’g’ri Kanadaga yuklanadi.
«Kanadaning keng ko’lamli o’rmon yong’inlarini jilovlashdagi muvaffaqiyatsizligi», deb ta’kidladi Kallaxan avgust oyida, «O’rta G’arbiy qismida 20 milliondan ortiq amerikaliklarning salomatligi va hayot sifatiga salbiy ta’sir ko’rsatdi.»
Ushbu shikoyatlar asosiy savolni o’rtaga tashlaydi: Kanada o’rmon yong’inlarini samarali boshqarish va shu orqali ularning tutunini kamaytirish uchun ko’proq ish qila oladimi?
Ikkala davlatdan kelgan iqlim va yong’in bo’yicha mutaxassislar javob asosan yo’q degan xulosaga kelishdi.
«Biz global jamiyat sifatida odamlar tomonidan kelib chiqqan iqlim o’zgarishiga qarshi kurashmagunimizcha, biz bu takrorlanuvchi muammoga duch kelishda davom etamiz», deya tushuntirdi Britaniya Kolumbiyasidagi Tompson Rivers universitetining favqulodda vaziyatlarni boshqarish va yong’in bo’yicha fan mutaxassisi Mayk Flannigan.
Ma’lumotlar shuni ko’rsatadiki, Kanadadagi o’rmon yong’inlari, uning ulkan boreal o’rmonining tabiiy xususiyati, so’nggi yillarda kuchaygan. Yong’in mavsumi endi erta boshlanadi, kechroq tugaydi va o’rtacha ko’proq erni yo’q qiladi. 2023 yilgi yong’inlar 15 million gektarni (37 million akr) yo’q qildi – bu Angliyadan kattaroq maydon – 2025 yilgi yong’inlar allaqachon 8,7 million gektarni (21,5 million akr) yoqib yuborgan.
Sentyabr oyi o’rtalariga kelib, Kanada o’rmon yong’inlari markazining ma’lumotlariga ko’ra, asosan Britaniya Kolumbiyasi va Manitobada 500 dan ortiq yong’in faol holatda qolmoqda.
Milliy o’rmon xo’jaligi ma’lumotlar bazasi ma’lumotlariga ko’ra, Kanadadagi o’rmon yong’inlarining taxminan yarmi chaqmoqdan, qolgan yong’inlar esa inson faoliyati natijasida kelib chiqadi. Mutaxassislar haroratning ko’tarilishi quruq sharoitlarni keltirib chiqaradi, bu esa yonish xavfini oshiradi, deb ogohlantirmoqda.
Kuchli o’rmon yong’inlarining ko’payishi faqat Kanada bilan cheklanmaydi. AQSh ham ayniqsa vayron qiluvchi yong’inlarni boshdan kechirdi, jumladan 2023 yilda Gavayida kamida 102 kishining o’limiga olib kelgan yong’inlar va yanvar oyida Los-Anjeles tarixidagi eng vayronkor bo’lgan Palisades yong’ini.
Ikkala davlat ham o’rmon yong’inlarining tez-tezligi va intensivligining oshishi bilan hamnafas bo’lishda qiyinchiliklarga duch kelmoqda, ko’pincha yong’inga qarshi kurashish resurslariga tayanadi. Bu yil Kanadaning suv bombalari Kaliforniyaga joylashtirildi, AQSh o’rmon xizmati ma’lumotlariga ko’ra, 600 dan ortiq amerikalik o’t o’chiruvchilar Kanadaga yuborildi.
Kanadada qiyinlashgan resurslar va o’rmon yong’inlarining kuchayishi milliy yong’inga qarshi kurash xizmatini tashkil etishga chaqiriqlarga sabab bo’ldi. Hozirda o’rmon yong’inlariga qarshi favqulodda vaziyatlarga javob berish har bir viloyat va hudud tomonidan mustaqil ravishda boshqariladi.
«Mavjud tizim 40 yil oldin samarali ishlagan. Bugunmi? Unchalik emas», deb ta’kidladi janob Flannigan.
Muqobil echimlarga Avstraliya va mahalliy jamoalar tomonidan amalga oshiriladigan nazorat qilinadigan yoqishlar kiradi, garchi bu yong’inlar hali ham tutun hosil qiladi. Boshqa takliflar o’rmonlarda va shaharlar yaqinida yonuvchan materiallarni tozalashni yaxshilashga yoki o’rmon yong’inlarini erta aniqlash uchun yangi texnologiyalarga sarmoya kiritishga qaratilgan.
Ushbu tashabbuslarning ba’zilari allaqachon amalga oshirilmoqda. Avgust oyida Kanada jamiyatlarga o’rmon yong’inlariga yaxshiroq tayyorgarlik ko’rish va ularni yumshatishga yordam berishga qaratilgan tadqiqot loyihalari uchun 47 million dollardan ortiq mablag’ ajratishga va’da berdi.
Ammo, Alberta universiteti o’rmon yong’inlari professori Jen Beverli kabi mutaxassislar Kanadaning o’rmon yong’inlarining oldini olish imkoniyati cheklanganligidan ogohlantirmoqda.
«Bular Kanadadagi yuqori intensivlikdagi yong’in ekotizimlari», dedi u, ularni Avstraliya yoki AQShdagi yong’inlardan farqlab. «Biz o’ta sharoitlarda juda qiyin yong’inlarni boshqaryapmiz va biz iqlim o’zgarishi tufayli bu sharoitlarni tez-tez kuzatmoqdamiz.»
Iqlim iliqlashganini hisobga olsak, professor Beverli ifloslanishni kamaytirishga e’tibor qaratishni taklif qilmoqda. U AQShni Xitoydan keyin global miqyosda ikkinchi eng katta karbonat angidrid gazini chiqaruvchi davlat sifatida ta’kidladi. «Ehtimol, ular muammo uchun ko’proq mas’uldirlar», dedi u.
So’nggi oylarda Tramp ma’muriyati emissiyani kamaytirishga qaratilgan ekologik siyosatni bekor qildi va AQShni Parij iqlim bitimidan olib chiqdi.
Kornel universiteti atrof-muhit siyosati professori Sheila Olmsted Kanada va AQSh o’rtasidagi ifloslanish va iqlim masalalari bo’yicha hamkorlik tarixini, shu jumladan kislotali yomg’irlarga qarshi kurashga qaratilgan 1991 yilgi Havo sifati to’g’risidagi bitimni ta’kidladi.
«Bu kelishuv muammoni hal qilish uchun aniq asos yaratdi, bu erda yo’qdek tuyuladi», dedi Olmsted BBCga. Uning ta’kidlashicha, ikkala davlat ham ayblashdan ko’ra o’rmon yong’inlarini boshqarish bo’yicha hamkorlikdagi sa’y-harakatlardan foyda ko’radi.
EPA shikoyatining potentsial natijalari noaniq bo’lib qolmoqda. EPA BBCga bergan bayonotida shikoyatni ko’rib chiqayotganini «va tegishli kanallar orqali javob berishini» tasdiqladi.
Professor Brauerning ta’kidlashicha, uning tadqiqotidan olingan ma’lumotlar ushbu yong’inlarning ta’siri, hatto Kanadaning olis hududlarida yonayotgan bo’lsa ham, milliy chegaralardan tashqariga chiqishini ko’rsatadi.
U BBCga iqlim o’zgarishining oqibatlari qanday tushunilishini qayta baholash zarurligini aytdi.
«Iqlimning iliqlashuvining ta’siri ko’pincha mahalliy xususiyatga ega bo’lib, g’oliblar va mag’lublarga olib keladi», dedi professor Brauer. «Biroq, bu ba’zi ta’sirlar qanday qilib global bo’lib borayotganining namunasidir.»
U AQSh qonun chiqaruvchilarining shikoyatlarini «afsuski, e’tiborni chalg’ituvchi» deb ta’rifladi va hamkorlikning muhimligini va «tutun bilan yashashni» o’rganishni ta’kidladi.
«Bu vaziyat yo’q bo’lib ketmaydi», dedi professor Brauer va agar kelajakdagi o’limni kamaytirish uchun jamoaviy iroda mavjud bo’lsa, profilaktika choralarini ko’rish mumkinligini qo’shimcha qildi.
AQSh prezidenti AQSh Turkiyaga qarshi sanksiyalarni bekor qilishi va unga F-35 qiruvchi samolyotlarini sotib olishiga ruxsat berishi mumkinligini aytdi.
Kombsning advokatlarining ta’kidlashicha, u odam savdosiga qarshi kurashish uchun qabul qilingan federal qonun bo’yicha nohaq hukm qilingan.
Hukumatning ma’lumotlariga ko’ra, AQShda taxminan 35 million kishi pulni qaytarish huquqiga ega bo’lishi mumkin.
Politsiyaning ma’lumotlariga ko’ra, taxminan 25 kishi deyarli 1 million dollarlik tovarlarni o’g’irlagan.
So’nggi yillarda buzilishlar uylarni suv ostida qoldirishi va yo’llarni yopishi sababli, kengash mudofaa kuchaytirmoqda.
«`