Daniyani koʻrib chiqaylik. Ziyrak, nihoyatda zamonaviy Kopenhagen – poytaxt tasvirlari xayolingizga kelishi mumkin. Shuningdek, liberal, ochiq jamiyat tuygʻusi ham. Bu Skandinaviya klişesi hisoblanadi.
Biroq, migratsiya masalasiga kelganda, Daniya sezilarli darajada boshqacha yoʻl tutdi. Kopengagen universitetining Migratsiyani integratsiyalash boʻyicha ilgʻor tadqiqotlar (AMIS) markazi direktori Mari Sandbergning soʻzlariga koʻra, mamlakat hozirda Yevropada «migratsiya siyosatining cheklovchi yoʻnalishida» – ham boshpana izlovchilar, ham Daniyada ish izlayotgan iqtisodiy migrantlarni oʻz ichiga olgan holda – peshqadam hisoblanadi.
Ehtimol, bundan ham hayratlanarli tomoni shundaki, bu oʻzgarishlarning siyosiy manbai. Yevropada oʻng qanot siyosatchilarining oʻsishi tobora qatʼiy migratsiya siyosatini ilgari surishi odatiy deb hisoblansa-da, bu haddan tashqari soddalashtirilgan talqin hisoblanadi.
Daniyada – va Ispaniyada ziddiyatli, ammo shunga oʻxshash radikal yondashuvda, immigratsiyani kamaytirish oʻrniga koʻpaytirishni targʻib qilish – migratsiya islohotlarini amalga oshirayotgan siyosatchilar chap markazdan kelib chiqqan.
Buning sababi nimada? Va qolgan Yevropa – shu jumladan Buyuk Britaniyaning leyboristlar hukumati – bu tajribalardan qanday saboq olishi mumkin?
Migratsiya Yevropada saylovchilarning asosiy ustuvor yoʻnalishlaridan biri hisoblanadi. Bu, shubhasiz, notinch davr. Ukrainadagi davom etayotgan urush va Rossiyaning kiberhujumlari kabi gibrid urush taktikalari bilan hukumatlar mudofaa xarajatlarini ustuvor deb bilmoqda, koʻplab Yevropa iqtisodiyoti esa kurashmoqda. Saylovchilar turmush darajasi inqirozini hal qilish bilan band boʻlib, migratsiya haqidagi tashvishlar kuchaymoqda.
Lekin Daniyada bu masala chuqurroq va uzoqroq ildizlarga ega.
Ikkinchi jahon urushidan keyin immigratsiya sezilarli darajada oshdi va soʻnggi oʻn yilliklarda tezlashdi. Migratsiya siyosati instituti (MPI) maʼlumotlariga koʻra, Daniya aholisining immigrantlar yoki ikki immigrant ota-onasi boʻlganlarning ulushi 1985 yildan beri besh baravar oshgan.
Oʻn yil oldin, 2015 yildagi Yevropa migratsiyasi va qochqinlar inqirozi davrida Yevropaga bir milliondan ortiq migrantlar keldi, ularning aksariyati Daniya, Shvetsiya va Germaniya kabi boy shimoliy mamlakatlarga yoʻnalgan edi.
«Danskerne Først» (Avvalo, danimarkaliklar) kabi shiorlar saylovchilar orasida katta aks sadolarni berdi. Oʻng qanotdagi, immigratsiyaga qarshi Daniya xalq partiyasi (DPP) tarafdorlari bilan oʻtkazilgan suhbatlarda quyidagi tuygʻular namoyon boʻldi: «Biz oʻzimizni irqchi deb hisoblamaymiz, lekin oʻz mamlakatimizni yoʻqotib qoʻyayotganimizni his qilyapmiz.»
Daniya qochqinlarga nisbatan, xususan, boshpana izlovchilarning mablagʻlarini Daniyada yashash xarajatlarini qoplash uchun musodara qilish siyosatiga nisbatan xalqaro tanqidlarga duch keldi.
Daniyaning immigratsiya vaziri hatto Facebookda immigratsiya nazoratini kuchaytirish boʻyicha 50-oʻzgartirish qabul qilingani munosabati bilan bayramona tort bilan bayram qilgan suratini joylashtirdi.
Va Daniya qonunchiligi undan ham qatʼiylashdi.
Kopengagendan tashqaridagi shaharlarning merlari uzoq vaqtdan beri migrantlarning tez oqimiga nisbatan tashvishlarni bildirib kelishgan.
Migrant ishchilar va ularning oilalari yuqori turmush darajasidan qochish uchun poytaxtdan tashqarida joylashishdi. Daniyaning mashhur farovonlik tizimi zoʻriqdi. Bolalar bogʻchalari daniyalik tilini bilmaydigan bolalar bilan toʻlib toshdi. Baʼzi ishsiz migrantlar ishsiz daniyaliklarga qaraganda yuqori koʻchish toʻlovlarini olishdi va hukumat statistikasi immigrantlar orasida jinoyatchilikning yuqori darajada ekanligini koʻrsatdi. Mahalliy norozilik kuchayib, merlar ogohlantirish berishdi.
Bugungi kunda Daniya boshpana izlovchilar va boshqa hujjatsiz migrantlarni tashqi tomondan qayta ishlashni himoya qiluvchi Yevropa mamlakatlari qatorida.
Mamlakat dastlab hujjatsiz migrantlarni ilgari yuqumli hayvonlar uchun ishlatilgan Daniya orolida saqlashni koʻrib chiqdi; bu rejasi bekor qilindi.
Keyin, 2021 yilda Kopengagen boshpana berish boʻyicha ariza topshirishni va qochqinlarni Ruanda kabi sherik mamlakatlarga koʻchirishni tashqi pudratchi firmalarga topshirishga ruxsat beruvchi qonunni qabul qildi. Buyuk Britaniyaning sobiq konservativ hukumati ham shunga oʻxshash rejani amalga oshirishga urinib koʻrgan, ammo keyinchalik tark etgan.
Kopengagenning Kigali rejasi sezilarli darajada ilgarilamagan, ammo oilalarni birlashtirish boʻyicha qatʼiyroq qoidalar – ilgari qochqin huquqi deb hisoblangan – amalga oshirildi. Bundan tashqari, Daniyadagi barcha qochqinlarning turar joylari, ularning himoya ehtiyojlaridan qatʼiy nazar, qonuniy ravishda vaqtinchalik hisoblanadi.
Daniyaning koʻplab qatʼiy chora-tadbirlari oʻzgarishlarni amalga oshirishdan koʻra, sarlavhalarni yaratishga moʻljallangan koʻrinadi. Yevropa siyosat markazining katta analitigi Alberto Xorst Neydardt, Daniya amaldorlari migrantlar uchun atayin «dushmanona muhit» yaratganini aytadi.
Va Daniya bu xabarni tarqatishga faol harakat qildi.
Migrantlar inqirozi choʻqqisida Livan gazetalaridagi reklamalarda Daniyaning qatʼiy migratsiya siyosati haqida ogohlantirildi.
Tashqi aloqalar boʻyicha Yevropa kengashining katta siyosat boʻyicha xodimi Suzi Dennisonning soʻzlariga koʻra, «maqsad Daniyaga kelishning barcha turtkilarini kamaytirish edi».
«Daniyaliklar Yevropa hukumatlarining koʻpchiligidan ham uzoqqa borishdi», deydi u, jinoyatchilik va nafaqa suiisteʼmollari kabi siyosiy jihatdan nozik masalalarni taʼkidlab, nol boshpana izlovchi siyosati haqida ochiqchasiga muhokama qildi.
Ammo, «2015 yildagi qochqinlar inqirozidan oldin, juda xalqaro… va Skandinaviya mamlakatlarining boshpana izlovchilar uchun mehmondoʻst madaniyatga ega ekanligi toʻgʻrisida stereotip mavjud edi», deydi xonim Dennison.
Keyin javob keskin oʻzgardi: «Yoʻq. Bizning birinchi ustuvorligimiz daniyalik xalqni masʼuliyatli ravishda taʼminlashdir.»
Uning taʼkidlashicha, bu burilish nuqtasi Germaniyaning migrantlar inqirozi paytida millionlab qochqinlar va boshqalarni qolishga ruxsat berish qaroridan ham taʼsirlangan.
«Bu Yevropada oqibatlarga olib kelgan siyosiy tanlov edi.»
2015 yilga kelib, immigratsiyaga qarshi Daniya xalq partiyasi Daniya parlamentida ikkinchi yirik partiya edi. Biroq, yangi rahbar Mette Frederiksen boshchiligidagi Sotsial-demokratlar bu tendentsiyaga qarshi kurashishga qaror qilib, partiyaning tarixan migratsiyaga nisbatan ochiq pozitsiyasidan rasman voz kechdi.
«Mening partiyam tinglashi kerak edi», dedi xonim Frederiksen.
Uning rahbarligi ostida partiya migratsiya masalalarida odatda siyosiy «oʻng qanot» deb hisoblangan yoʻnalishga oʻtib, DPP bilan bogʻliq qatʼiy boshpana siyosatini qabul qildi. Biroq, ular chap tomon bilan bogʻliq siyosatni – davlat xizmatlarini ham mustahkamladilar.
Daniyaliklar barcha turdagi xonadonlar boʻyicha Yevropada eng yuqori soliq stavkalaridan birini toʻlaydilar. Buning evaziga ular yuqori sifatli davlat xizmatlarini kutishmoqda. Xonim Frederiksen migratsiya darajasi ijtimoiy uygʻunlik va farovonlikni tahdid qilganini va Daniyaning eng kambagʻal fuqarolariga nisbatan mutanosib boʻlmagan taʼsir koʻrsatganini taʼkidladi.
Uning partiyasi qatʼiy migratsiya qoidalarini shu tarzda asoslaydi.
Xonim Frederiksenni tanqid qiluvchilar uning «oʻngga burilishini» siyosiy hokimiyatni qoʻlga kiritish uchun kinoya sifatida qaraydilar. U oʻz partiyasining qarashlari samimiy ekanligini taʼkidlaydi. Qanday boʻlmasin, bu saylovlarda muvaffaqiyatli boʻldi.
Xonim Frederiksen 2019 yildan beri Daniyaning bosh vaziri boʻlib kelmoqda va oʻtgan yilgi Yevropa parlamenti saylovlarida populist millatchi Daniya xalq partiyasi hatto bitta oʻrinni ham saqlab qolishda qiynaldi.
Anʼanaviy siyosiy yorliqlar xiralashmoqda. Bu Daniya uchun noyob emas. Yevropada oʻng markaz va chap markaz partiyalari ovozlarni qoʻlga kiritish yoki saqlab qolish uchun odatda «oʻng qanot» bilan bogʻliq tilni qoʻllamoqdalar.
Ser Keyr Starmer yaqinda immigratsiya toʻgʻrisidagi nutqida Buyuk Britaniya «notanishlar mamlakati» ga aylanish xavfi borligini aytgani uchun tanqidga uchradi.
Aksincha, oʻng qanot partiyalari oʻz jozibadorligini kengaytirish uchun odatda chap tomon bilan bogʻliq ijtimoiy siyosatni qabul qilmoqdalar.
Buyuk Britaniyadagi immigratsiyaga qarshi Islohot partiyasi rahbari Nayjel Faraj haqiqatdan uzoq boʻlgan saxovatli soyali byudjet takliflari uchun tanqid qilindi.
Fransiyada markazchi Emmanuel Makron immigratsiyaga nisbatan tobora qatʼiy pozitsiyani egallab kelmoqda, uning siyosiy raqibi, Milliy birlashuv rahbari Marin Le Pen esa kengroq qoʻllab-quvvatlashni jalb qilish uchun oʻz millatchilik platformasiga ijtimoiy farovonlik siyosatini kiritdi.
Lekin Daniyaning – va xususan, Daniya sotsial-demokratlarining – cheklovchi immigratsiya siyosatini muvaffaqiyat deb hisoblash mumkinmi?
Javob ishlatilgan mezonlarga bogʻliq.
Daniyadagi boshpana berish boʻyicha arizalar soni Yevropaning koʻpgina qismlaridan farqli oʻlaroq kamaydi. Immigration.dk maʼlumotlariga koʻra, 2025 yil may oyida bu 40 yil ichida eng past darajaga yetdi.
Biroq, Daniya Skandinaviya mamlakati boʻlganligi sababli, migrant kemalari tez-tez qoʻnaydigan Italiya kabi oldingi chiziq davlati emas.
Oksford universiteti professori Timoti Garton Esh xonim Frederiksen «qulay geografik holatdan» foyda olayotganini va «histеrik ritorikaga» murojaat qilmasdan migratsiyaga qarshi kurashgani uchun uni maqtab oʻtdi.
Boshqalar esa yangi qonunchilik Daniyaning xalqaro gumanitar huquqni himoya qilish va boshpana izlovchilar huquqlarini himoya qilish boʻyicha xalqaro obroʻsiga putur yetkazganini taʼkidlamoqdalar. Chatham House vakili Michelle Pace Daniyada qochqinlarni himoya qilish doimiy ravishda oʻzgarib turadigan huquqiy parametrlar tufayli qiyinlashganini taʼkidlaydi.
U shuningdek, migrant kelib chiqishli Daniya fuqarolarining chetlatilishini ham taʼkidlaydi.
U Sotsial-demokratlarning «parallel jamiyatlar» toʻgʻrisidagi qonunini taʼkidlaydi, bu qonun davlatga aholining kamida yarmi «gʻarbiy boʻlmagan» kelib chiqishli boʻlgan hududlardagi kvartiralarni sotish yoki buzishga imkon beradi.
Sotsial-demokratlar bu qonun integratsiyani yaxshilashga qaratilganini taʼkidlashadi, ammo xonim Pace bu qonun diskriminatsion ekanligini va immigrant bolalarga ular toʻliq daniyalik emasligini bildirayotganini taʼkidlaydi.
Joriy yil fevral oyida Yevropa Ittifoqining oliy sudining advokat generali Daniya qonunida gʻarbiy boʻlmagan bandni milliy kelib chiqishiga asoslangan diskriminatsion deb atadi.
Baʼzi Yevropa rahbarlari ilgari Daniya sotsial-demokratlarini oʻngga juda uzoq borgan deb rad etgan boʻlsalar-da, endi «Daniyaning pozitsiyasi yangi odatiy holga aylandi – u egri chiziqdan oldin edi», deydi Alberto Xorst Neydhardt.
«Bugungi kunda ‘yaxshi’ migratsiya siyosati deb hisoblangan narsa oʻngga siljiydi, hatto Buyuk Britaniyaning hukumati kabi chap markaz hukumatlari uchun ham.»
Joriy yilgi Germaniya umumiy saylovlaridan oldin, oʻsha paytdagi chap markaz kansleri Olaf Scholz, shu jumladan oilalarni birlashtirishni kamaytirishni oʻz ichiga olgan boshpana qoidalarini qatʼiylashtirishga vaʼda bergan edi.
Va shu oy boshida xonim Frederiksen Buyuk Britaniyani hisobga olmaganda, Yevropaning yana sakkiz nafar rahbarlari bilan birga, jinoyat sodir etgan xorijiy fuqarolarni deportatsiya qilishga toʻsqinlik qiladigan cheklovlarni inobatga olgan holda, Inson huquqlari toʻgʻrisidagi Yevropa konventsiyasini qayta talqin qilishni talab qildi.
Leyden universitetining xalqaro tadqiqotlar va global siyosat professori Sara Volfning soʻzlariga koʻra, xalqaro boshpana qonunlariga qarshi kurash Daniyaning Yevropa darajasida belgilashgan tendentsiyasi hisoblanadi.
«Migratsiya siyosiylashganligi sababli, siz tobora koʻproq insоn huquqlari qonuni kabi xalqaro konventsiyalarni imzolagan liberal mamlakatlarni shartnomalarga rioya qilishdan voz kechishini koʻrasiz, chunki qonunchilik endi hozirgi siyosiy kun tartibiga mos kelmaydi», deydi xonim Volf.
Migrantlarga nisbatan cheklovchi qonunchilikka qaramay, Daniya qonuniy yoʻllar orqali migrant ishchilarini qabul qilishni davom ettirmoqda. Biroq, Michelle Pace kabi tanqidchilarning fikricha, bu uning tez qariyb borayotgan aholisini hisobga olgan holda yetarli emas.
U kelajakda Daniya mehnat kuchi tanqisligiga duch kelishini taxmin qilmoqda.
Shu bilan birga, Ispaniyaning chap markazdagi hukumati tubdan boshqacha yondashuvni tanlamoqda. Uning sotsial-demokrat bosh vaziri Pedro Sanches Ispaniyaning iqtisodiy oʻsishini oʻtgan yili boy mamlakatlar orasida eng tezkor deb taʼkidladi.
Uning YaIMning 3,2% oʻsishi AQShdan yuqori boʻldi, Buyuk Britaniyaning uch baravar va Yevropa Ittifoqining oʻrtacha koʻrsatkichidan toʻrt baravar yuqori boʻldi.
Janob Sanches Ispaniyada ishlayotgan, ammo hozirda hujjatsiz boʻlgan deyarli bir million migrantning maqomini rasmiylashtirishni maqsad qilgan. Uning taʼkidlashicha, bu qoʻshimcha soliq tushumlarini keltirib chiqaradi va mehnat kuchi tanqisligini bartaraf etish, iqtisodiy oʻsishni taʼminlash va kelajakdagi pensiya toʻlovlarini moliyalashtirish uchun zarur boʻlgan ishchilarni taʼminlaydi.
Ispaniyaning tugʻilish darajasi Yevropa Ittifoqida eng pastlardan biri va uning aholisi tez qariymoqda.
«Bizning munitsipalitetlarimizning deyarli yarmi aholi kamayish xavfi ostida», dedi u 2024 yil kuzida. «Bizda qariyb qolgan aholi bor, ularga gʻamxoʻrlik kerak, dasturchilar, texniklar, devorchilarni izlayotgan kompaniyalar… Migratsiyaning kaliti samarali boshqaruvdir.»
Tanqidchilar Janob Sanchesni noqonuniy immigratsiyani ragʻbatlantirishda ayblamoqdalar va Ispaniyaning migrantlarni integratsiya qilish boʻyicha faoliyatini savol ostiga olmoqdalar. Jamoatchilik fikrini oʻrganish natijalariga koʻra, Janob Sanches noqulay ahvolda: 40dB maʼlumotlariga koʻra, ispaniyaliklarning 57% migrantlar soni allaqachon juda yuqori deb hisoblaydi.
30 yildan kam vaqt ichida Ispaniyadagi xorijliklar soni deyarli toʻqqiz baravar oshdi, 1,6% dan 14% gacha. Biroq, migratsiya masalalari immigratsiyaga shubha bilan qaraydigan millatchilik Vox partiyasiga keng qoʻllab-quvvatlashga olib kelmadi.
Janob Sanches hukumati nodavlat tashkilotlari va xususiy korxonalar bilan hamkorlik qilib, xonim Pace «milliy suhbat» deb atagan narsani ishlab chiqmoqda. Maqsad mehnat bozoridagi boʻshliqlarni bartaraf etish va shu bilan birga davlat xizmatlariga yukni kamaytirish, yangi migrant ishchilaridan olingan qoʻshimcha soliq tushumlari bilan uy-joy va sinf xonalarini qurishni moliyalashtirishdir.
Hozircha bu rejalar umid bilan qaralmoqda va ularning muvaffaqiyati hali koʻrinmoqda.
«Muvaffaqiyatli» migratsiya siyosati hukumatlarning ustuvorliklariga, ularning siyosiy moyilliklaridan qatʼiy nazar, bogʻliq», deydi xonim Dennison.
Daniyada Daniya ijtimoiy tizimini saqlash muhim ahamiyatga ega. Italiya migrantlarni qayta ishlashni tashqi pudratchi firmalarga topshirishni ustuvor deb biladi. Vengriya bosh vaziri Viktor Orban, uning soʻzlariga koʻra, Yevropaning «xristian ildizlarini» himoya qilish uchun migrantlar sonini qattiq cheklashni himoya qiladi.
Viza muddati tugagandan keyin qolish odamlarning hujjatsiz ravishda Yevropaga kirib kelish va qolishning eng keng tarqalgan usuli deb hisoblanadi.
Biroq, Buyuk Britaniyaning soʻnggi hukumatlari migrant kemalarining La-Manş boʻgʻozidan kelishi kabi juda koʻzga koʻringan masalalarga eʼtibor qaratdilar.
Xonim Dennisonning fikricha, bu koʻzga koʻringan muammolarni hal qilish orqali jamoatchilik gʻazabini kamaytirish va shu bilan muhtojlarga boshpana berish va xorijiy ishchilarni qabul qilish uchun saylovchilarning qoʻllab-quvvatlashini qoʻlga kiritishga urinish boʻyicha taktik harakat hisoblanadi.
U qoʻshimcha qilib, Janob Starmer uchun Daniya uslubini taqlid qilish, uning xalqaro institutlarga va qonun ustuvorligiga boʻlgan sadoqati tufayli qiyin boʻlishini aytdi.
Demak, saylovchilarning tashvishlarini, iqtisodiy ehtiyojlarni va gumanitar qadriyatlarni muvozanatlashtiradigan «ideal» migratsiya rejasi bormi?
Migratsiya siyosati markazining direktor oʻrinbosari Martin Rux tez-tez Buyuk Britaniya va Yevropada saylovchilarga bu savolni berib, jamoatchilik fikri siyosatchilar taxmin qilganidan koʻra koʻproq nozik ekanligiga ishonadi.
Koʻpchilik muvozanatni qoʻllab-quvvatlaydi: shaxsiy va oilaviy xavfsizlik uchun migratsiya chegaralari, lekin shu xavfsizlik oʻrnatilgandan keyin qochqinlar va xorijiy ishchilarni himoya qilish uchun adolatli qonunchilik.
Asosiy rasm manbasi: SOPA Images via Getty
BBC InDepth veb-sayt va ilovasida kunning eng muhim masalalari boʻyicha eng yaxshi tahlillar, yangi nuqtai nazarlar, taxminlarga qarshi chiqish va chuqur hisobotlar uchun uydir. Va biz BBC Sounds va iPlayer-dan olingan fikrga undovchi kontentni ham namoyish etamiz. Siz quyidagi tugmani bosish orqali InDepth boʻlimiga fikr-mulohazalaringizni yuborishingiz mumkin.
Samolyot uchuvchining tibbiy soʻrovidan soʻng Germaniyaning janubida «odatiy qoʻnish» qildi.
Hakim Oq Uyning Misr oilasini deportatsiya qilishni toʻxtatdi, bir kun oldin vaʼda berilgan edi.
Savdo, Ukraina va mudofaa masalalari Trump-Merz Oq Uy uchrashuvini boshqarishi mumkin.
German shahri Ikkinchi jahon urushi tugaganidan beri eng katta evakuatsiya deb atagan katta hududni toʻsib qoʻydi.
2024 yil avgust oyidagi Bristol isyonlari toʻgʻrisida hisobot eʼlon qilindi.