1953-yil fevral oyida ikki olim Kembrij pabiga dadil bayonot bilan kirishdi: ular «hayot sirini» ochishdi. Bu mubolag’a emas edi.
Ulardan biri Kavendish laboratoriyasida ishlaydigan amerikalik biolog Jeyms Uotson edi; ikkinchisi uning britaniyalik tadqiqot bo’yicha hamkori Frensis Krik edi.
Ularning kashfiyoti – dezoksiribonuklein kislota yoki DNKning tuzilishi va funksiyasi – zamonaviy fanda Mendel va Darvinning ishi kabi muhim hisoblanadi.
Ularning yutuqlarining to’liq ta’siri genetiklar tomonidan keyingi o’n yilliklardagi tadqiqotlar orqali asta-sekin ochiladi.
Shuningdek, u murakkab ilmiy va axloqiy savollarni ochdi, jumladan, insonni klonlashtirish, dizayner bolalar va genetik modifikatsiyalangan oziq-ovqatlar.
DNKning uch o’lchovli, qo’sh spiral shakliga ega ekanligini ko’rsatib, Uotson va Krik hujayralar qanday ishlashini va belgilar avlodlar orqali qanday o’tishini ochib berishdi.
«Javobni ko’rganimizda, o’zimizni chimchilashga majbur bo’ldik», dedi Uotson. «Biz buni haqiqat deb bildik, chunki u juda chiroyli edi.»
Bu kashfiyot ularga 1962-yilda tibbiyot bo’yicha Nobel mukofotini olib keldi va ularning tarixning eng nufuzli ilmiy mutafakkirlari orasida o’rnini ta’minladi.
Bu, shuningdek, ularning har qanday bahsli so’zlari sarlavhali yangiliklar bo’lishini anglatardi.
Va Uotsonning bahsli bayonotlar tarixi bor edi, ayniqsa irq va aql o’rtasidagi bog’liqlik haqidagi taxminlari.
U dastlab qora tanlilar unchalik aqlli emasligini aytganida, Londonning Fan muzeyi rejalashtirilgan ma’ruzani bekor qildi va Uotsonning qarashlari «maqbul munozara nuqtasidan tashqariga chiqdi» dedi.
U, shuningdek, «semiz odamlardan intervyu olganingizda, o’zingizni yomon his qilasiz, chunki ularni ishga olmayotganingizni bilasiz» dedi va go’zallikni genetik jihatdan rag’batlantirish mumkinmi va kerakmi degan savolni o’rtaga tashladi.
Uotson ayollarga testlar homoseksual bo’lishini ko’rsatsa, homilani abort qilish huquqiga ega bo’lishi kerak degan fikri uchun qattiq tanqid qilindi.
U shunchaki tanlovni himoya qilayotganini, gomoseksual avlodni afzal ko’rish ham maqbul bo’lishini va nevaralar istagi tabiiy ekanligini ta’kidladi.
U o’zining «Zerikarli odamlardan qoching» avtobiografiyasida hamkasblarini «dinozavrlar», «o’liklar», «qoldiqlar» va «bo’lgan» deb belgilab, ko’plab hamkasblarini xafa qildi.
2014-yilda u kelajakdagi ilmiy kashfiyotlarni moliyalashtirish uchun qisman o’z medalini kimoshdi savdosiga qo’ygan birinchi tirik Nobel laureati bo’ldi. Rossiyalik magnat uni 4,8 million dollarga (3 million funt sterling) sotib oldi va darhol unga qaytarib berdi.
Jeyms Dyui Uotson 1928-yil 6-aprelda Chikagoda «kitoblar, qushlar va Demokratik partiyani» qadrlaydigan oilada tug’ilgan.
U ingliz, shotland va irlandiyalik ko’chmanchilarning avlodlari bo’lgan Jan va Jeymsning yagona o’g’li edi.
Uning siyosiy moyilligi demokratlar uchun ishlagan onasidan kelib chiqqan. Ularning podvali saylovlar paytida saylov uchastkasi sifatida ishlatilgan.
Uning otasining qiziqishlari fan va qushlarni kuzatish edi. Yosh Uotson u bilan qushlarni kuzatish sayohatlarida birga bo’lib, fan tabiatni diqqat bilan kuzatishni talab qilishini o’rgandi.
Bu e’tiqod uchun unchalik joy qoldirmadi. Onasi tomonidan katolik bo’lib tarbiyalangan Uotson o’zini «bu dindan qutulgan» deb ta’rifladi.
«Mening boshimga tushgan eng omadli narsa, otam Xudoga ishonmagan», dedi u.
1930-yillardagi Buyuk Depressiya otasining maoshining yarmiga qisqarishiga olib keldi va bu ularning qolgan jamg’armalarini yechib olish uchun bankka tezda borishga sabab bo’ldi.
Uotson kichkina chodir xonani kichik singlisi Betti bilan bo’lishdi.
U «semirtirish» uchun sutli kokteyllar ichishga buyurilgan ozg’in o’smir edi. Ijtimoiy jihatdan noqulay, u bir marta qizil isitma tufayli maktabdan haydalgan, uning ko’rsatkichlariga ta’sir qilgan.
«Sinfdoshlarimdan hech biri mendan ko’p narsa chiqadi deb o’ylamagan», deb esladi u.
U o’zini zukko deb hisoblamagan, ammo 15 yoshida Chikago universitetida o’qish uchun stipendiya oldi.
U buni «onam qabul komissiyasining dekanini bilgani» bilan izohladi.
Universitet uni mashhurlik va jismoniy qomat eng muhim bo’lgan maktab hayotining murakkab ijtimoiy ierarxiyalaridan ozod qildi va zukko, ammo noqulay o’smirning o’zini ko’rsatishi uchun muhit yaratdi.
Uotson dastlab ornitologiya bo’yicha mutaxassislikni o’rganishni o’yladi, ammo Ervin Shrödingerning «Hayot nima?» kitobini o’qigandan so’ng genetika bo’yicha o’qishga o’tdi.
U Chikago universitetini «ideal akademik muassasa» deb ta’rifladi, u yerda «tanqidiy fikrlash qobiliyatini va haqiqatni izlashga to’sqinlik qiladigan ahmoqlarga toqat qilmaslik axloqiy majburiyatini» rivojlantirdi.
Ilmiy nuqtai nazar shundan iborat ediki, genlar o’z-o’zidan ko’payishga qodir bo’lgan oqsillar edi. DNK faqat oqsilni qo’llab-quvvatlash uchun mavjud bo’lgan «ahmoq» deb rad etildi.
Uotson atomlarning ichki tuzilishini ochib berish uchun rentgen nurlaridan foydalanadigan diffraksiya bilan qiziqib qoldi.
U DNK o’z tuzilishiga ega ekanligiga amin bo’ldi va uni topishga qaror qildi, Angliya buning uchun ideal joy deb hisobladi.
Kembrijda u «favqulodda suhbatlashish qobiliyati» va «men bilgan eng baland kulgusi» bo’lgan fizik Frensis Krik bilan uchrashdi.
Ular DNKning potentsial tuzilishlarining katta hajmdagi modellarini qurishni boshladilar va ularni mavjud dalillarga qarshi sinovdan o’tkazdilar. Fanning eng muhim ziddiyatlaridan birida barcha dalillar ularniki emas edi.
Uotson va Krik London qirollik kollejida Moris Uilkins va Rosalind Franklinden iborat jamoaga qarshi kurashayotgan edi. Uotson va Krikning Uilkins bilan yaxshi munosabatlari bor edi, lekin Franklin bilan yomon munosabatlari bor edi.
Uilkins Uotson va Krik bilan yozishmalar olib bordi, ba’zan o’z fikrlari va tushunchalari bilan o’rtoqlashdi.
Ammo Franklin boshqacha edi. U tajribali kimyogar va diffraksiya bo’yicha mutaxassis edi.
U o’z shogirdi Raymond Gosling bilan DNK molekulalaridan sakrab tushgan rentgen nurlari tomonidan yaratilgan naqshlarni suratga oldi.
Uotson va Krik Franklinni «dushmanlik» deb topishdi va u o’z tadqiqotlarini hasad bilan qo’riqlaydi va alohida ishlaydi deb o’ylashdi.
Ular uning tashqi ko’rinishini mensimay va tanqid qilishdi, ammo Uotson Uilkins Franklindagi ruxsatisiz taklif qilganida, uning ishiga qarashga tayyor edi.
Eng muhim dalil 51-surat edi.
U Uotson va Krikni qiziqtirgan rentgen nurlarining xira naqshini ko’rsatdi, bu esa model qurilishining avj olishiga olib keldi, har bir nazariya yangi ma’lumotlarga qarshi sinovdan o’tkazildi.
Bundan ular DNK uch o’lchovli, qo’sh spiral tuzilishga ega bo’lishi kerak degan xulosaga kelishdi – xuddi navbatma-navbat tuz va fosfat guruhlaridan iborat zinapoyaga o’xshaydi.
Ularning asosiy xulosalari shundan iborat ediki, har bir ajratilgan zanjir boshqasini yaratish uchun shablon bo’lib xizmat qilishi mumkin va «zinapoyalar» tartibi kod edi.
Ular bu kodni tushunish hayot sirlarini ochishi mumkin deb o’ylashdi.
Uilkins raqiblarini qizg’in poygada g’alaba qozonganliklari bilan tabrikladi.
U Uotson va Krik bilan birga 1962-yilda tibbiyot bo’yicha Nobel mukofotini olganida, Franklin u yerda emas edi.
U atigi 37 yoshida tuxumdon saratonidan vafot etgan edi.
Nobel mukofoti qoidalariga ko’ra, faqat tirik shaxslar taqdirlanishi mumkin. Franklinning tarafdorlari unga ikki marta noto’g’ri munosabatda bo’linganini his qilishdi.
Keyinchalik Uotson va uning rafiqasi Elizabet Garvardga ko’chib o’tishdi, u yerda biologiya professori bo’ldi va ikki o’g’li bor edi, ulardan biri shizofreniyadan aziyat chekdi.
Keyin u Nyu-York shtatidagi Cold Spring Harbor laboratoriyasini o’z qo’liga oldi va uni dunyoning yetakchi ilmiy-tadqiqot institutlaridan biriga aylantirdi.
1968-yilda uning DNK tuzilishini kashf etish poygasi haqidagi hikoyasi «Qo’sh spiral» nashr etildi.
Bu uning nuqtai nazaridan shaxslarni, bahslarni va achchiqlikni hikoya qiluvchi voqeaning og’riqli ko’rib chiqilishi. U kitobni «Halol Jim» deb nomlashni o’yladi.
Ammo professor Uotsonning ilmiy yutuqlariga qaramay, uning keyingi faoliyatiga uning bahsli ommaviy bayonotlari soya soldi.
1990-yilda «Science» jurnali «ilmiy hamjamiyatdagi ko’pchilik uchun Uotson uzoq vaqtdan beri bir oz yovvoyi odam bo’lib kelgan va u stsenariydan chetga chiqsa, uning hamkasblari nafaslarini ushlab turishadi» deb yozgan edi.
2000-yilda bo’lib o’tgan konferentsiyada Uotson bu obro’ni oqladi.
U qora tanlilarning oq tanlilarga qaraganda jinsiy istaklari yuqori bo’lishi mumkinligini aytdi va teriga rang beradigan melanin libidoni kuchaytiradi, deb ta’kidladi.
«Shuning uchun sizda lotin oshiqlar bor», dedi u delegatlarga. «Sizda hech qachon ingliz oshiq bo’lmaydi, faqat ingliz bemori.»
U insoniyat genetik test orqali ahmoq odamlarni yo’q qilishi mumkinligini aytdi, so’ngra uning obro’siga jiddiy zarar yetkazgan intervyu berdi.
U o’zining avtobiografiyasini targ’ib qilar ekan, Uotson Sunday Times nashriga intervyu berdi.
Maqolada uning «Afrika istiqboli haqida xavotirda» ekani keltirilgan, chunki «bizning ijtimoiy siyosatimiz ularning aqli bizniki bilan bir xil degan faktga asoslangan – lekin barcha testlar unchalik emasligini ko’rsatadi».
Uotson bu «qizg’in kartoshka» ekanligini tan oldi va hamma teng bo’lishiga umid bildirdi.
Biroq, u shunday dedi: «Qora tanli xodimlar bilan ishlashga majbur bo’lgan odamlar buni haqiqat emas deb bilishadi.»
Keyinchalik u uzr so’radi, ammo uning tadqiqot instituti uni ijro etuvchi hokimiyatdan mahrum qildi va uni faxriy kansler qildi.
Jeyms Uotson umrining qolgan qismini tibbiy tadqiqotlar uchun pul yig’ish bilan o’tkazdi, ko’pincha hissiy murojaatlardan foydalandi.
«Dahshatli kasallikka davo izlash kabi pul hech narsani jalb qilmaydi», dedi u.
U to’lqinlar yasashda davom etdi va «Viagra evolyutsiyaga qarshi kurashmoqda» deb ogohlantirdi.
U, shuningdek, erkaklar o’smirlik davrida spermani saqlashlari kerak, chunki rivojlanish muammolari bo’lgan bolalarning otasi bo’lish xavfi ortadi, deb ta’kidladi.
U 2019-yildagi hujjatli filmda irq va aql o’rtasidagi bog’liqlik haqidagi qarashlarini takrorladi, bu esa ilmiy hamjamiyatning uning qolgan faxriy lavozimlarini bekor qilishiga olib keldi.
U «DNKning otasi», hayot sirlarini ochgan odam va ko’pincha o’ylamasdan gapiradigan jahon darajasidagi bahsgo’y sifatida esda qoladi.
Nobel mukofoti sovrindori irq va aql haqidagi izohlari tufayli ilmiy hamjamiyat tomonidan chetlashtirilganini his qildi.
Oksfordshirdagi RSPB Otmoordga yangi 21 gektarlik maydon qo’shiladi.
Bornmutdagi Queen’s Parkdagi inshoot qayta ishlangan plastmassadan qilingan.
Toshlarni qutqarish va o’sib ketgan yodgorliklar sxemasi sobiq konchilik va karer joylariga qaratiladi.
Kampaniya ishtirokchilari Dart daryosi qirg’og’iga chiqib, barcha ingliz daryolariga kirish huquqini talab qilishmoqda.