«`html
Isroilning halokatli havo hujumlaridan bir oy o’tib, ikki davlat o’rtasidagi mojarolar paytida taniqli Eron qamoqxonasini nishonga olganidan so’ng, sobiq mahbuslar boshqa muassasalarga ko’chirilgandan keyin og’ir va insoniylikka zid sharoitlarda yashayotganliklarini xabar qilishdi.
Rasmiylarning kafolatlariga qaramay, Tehrondagi Evin qamoqxonasidan ko’chirilgan ba’zi shaxslar gavjum kameralar, etarli bo’lmagan to’shaklar va konditsionerlar, cheklangan sanitariya-gigiyena vositalari va zararkunandalarning ko’payishi kabi jiddiy muammolarga duch kelishda davom etayotganliklarini da’vo qilishmoqda.
BBC Evindan ko’chirilgan mahbuslarning oila a’zolaridan olingan ma’lumotlarni oldi, ular o’zlarining xavfsizligi va mahbuslarning farovonligi uchun anonimlikni so’rashdi.
Isroilning Evin qamoqxonasiga zarbasi 23-iyunda sodir bo’ldi. Eron rasmiylarining ma’lumotlariga ko’ra, hujum natijasida 80 kishi halok bo’lgan, ulardan besh nafari mahbuslar, 41 nafari qamoqxona xodimlari va 13 nafari harbiy xizmatchilar edi.
Qamoqxonada minglab odamlar, jumladan taniqli siyosiy dissidentlar, inson huquqlari himoyachilari, jurnalistlar, ikki fuqarolikka ega va chet el fuqarolari, shuningdek diniy va etnik ozchilik vakillari saqlangan.
Hujumdan so’ng barcha mahbuslar boshqa qamoqxonalarga ko’chirildi.
Tasdiqlangan videolar va sun’iy yo’ldoshdan olingan suratlar qamoqxona majmuasi ichidagi bir nechta inshootlarga, jumladan tibbiyot klinikasi, tashrif buyuruvchilar markazi, prokuratura va ma’muriy binoga zarar etkazilganini tasdiqlaydi.
Hujumdan so’ng Isroil harbiylari qamoqxonani «Eron xalqi uchun zulm ramzi» deb ta’rifladi va zarbalar u erda qamalgan «tinч aholiga zarar etkazishni kamaytirish uchun aniq tarzda» amalga oshirilganini ta’kidladi.
Eron hujumni «urush jinoyati» deb qoraladi.
Isroil harbiylari, shuningdek, Evin qamoqxonasi «Isroilga qarshi razvedka operatsiyalari, jumladan, aksil-josuslik» uchun ishlatilganini, ammo so’ralganda qo’shimcha dalil keltirishdan bosh tortdi.
Amnesty International tashkiloti seshanba kuni bayonot berib, chuqur tekshiruv hujumning «xalqaro gumanitar huquqning jiddiy buzilishi ekanligi va urush jinoyati sifatida jinoiy tekshirilishi kerak» degan xulosaga kelganini ta’kidladi.
«Xalqaro gumanitar huquqqa ko’ra, qamoqxona yoki hibsga olish joyi tinch aholi ob’ekti hisoblanadi va bu holda Evin qamoqxonasi qonuniy harbiy maqsad bo’lganligiga ishonchli dalil yo’q», dedi tashkilot.
Oila a’zolari orqali Katta Tehron markaziy qamoqxonasiga, shuningdek Fashafouyeh qamoqxonasi sifatida ham tanilgan siyosiy mahbus o’zining qamoqdoshlaridan u erda Evin hibsga olinganlar kelishidan oldin ham sharoitlar insoniylikka zid bo’lganligi haqida xabar berdi.
Uning xabar berishicha, qamoqxonaning poytaxtdan tashqaridagi uzoq va xavfli joylashuvi xotinining ko’chirilganidan beri unga tashrif buyurishiga to’sqinlik qilgan.
Tehronning shimoliy qismida joylashgan Evindan farqli o’laroq, Fashafouyeh Tehronning 20 milya (32 km) janubida infratuzilmasi cheklangan cho’l muhitida joylashgan, oila a’zolarining so’zlariga ko’ra.
Mahbusning oilasiga xabar berishicha, ko’plab mahbuslar, rasmiylarning vaziyat yaxshilanishi haqidagi takroriy kafolatlariga qaramay, konditsionersiz gavjum kameralarda polda uxlashda davom etmoqda.
Qamoqxona ichida yozib olingan BBC tomonidan tasdiqlangan videoda to’shakda va polda yotgan mahbuslar bilan gavjum kamera tasvirlangan.
Mahbusning oilasi rasmiylar bilan bog’liq guruhning qulay sharoitlarni aks ettiruvchi videoni suratga olish uchun tashrifi chog’ida mahbuslar Oliy rahnamo Oyatulloh Ali Xomenei tomon yo’naltirilgan keng tarqalgan norozilik shiori bo’lgan «diktatorga o’lim» deb hayqira boshlaganini va suratga olishni buzganini xabar qildi.
Fashafouyeh qamoqxonasidagi mahbuslarning oilalari siyosiy mahbuslar endi zo’ravonlik jinoyatlarida ayblangan yoki hukm qilingan shaxslar bilan bir xil kameralarda saqlanayotganini xabar qilishmoqda, bu taktika huquq guruhlarining ta’kidlashicha, Eron siyosiy mahbuslarni qo’rqitish uchun ishlatadi va Mahbuslarga munosabat bo’yicha Birlashgan Millatlar Tashkilotining standartlarini buzadi.
Fashafouyehga ko’chirilgan yana bir siyosiy mahbus o’zining hujrasidagi sharoitlarni oilasiga sanitariya-gigiyena qoidalariga rioya qilmaslik, jumladan, kanna va suvaraklarning mavjudligi sababli chidab bo’lmas deb ta’rifladi va qamoqxonada Evin bilan solishtirganda asosiy qulayliklar yo’qligini ta’kidladi.
Human Rights Watch avvalroq Eron rasmiylarini mahbuslar uchun qiynoqlar va muddatli qamoq jazosi, shuningdek, uzoq so’roqlar va tibbiy yordamdan mahrum qilish bilan tahdid qilishda ayblagan edi. Eron bu xabarlarni rad etdi.
Evin uzoq vaqtdan beri qiynoqlar va tahdidlar haqidagi da’volar yuzasidan inson huquqlari tashkilotlarining tanqidiga uchragan bo’lsa-da, mahbuslar BBCga Fashafouyehdagi sharoitlar «etarli darajada yoritilmagan»ligini xabar qilishdi.
Evindan Fashafouyehga ko’chirilgan taniqli eronlik jurnalist Mehdi Mahmudiyon o’zining Instagram sahifasida chop etilgan xatida u erda saqlanayotgan mahbuslarning siyosiy bo’lmagan maqomi tufayli ular «allaqachon unutib yuborilgan» va «yillar davomida kamsitish, beparvolik va zulm»ga duchor bo’lgan, chunki «ularning ovozi yo’q».
Evindan poytaxtning janubidagi Qarchak qamoqxonasiga ko’chirilgan 62 yoshli Bahaʼiy mahbus Fariba Kamalabadi shunday dedi: «Men bunday qamoqxonaga ko’chirilgandan ko’ra hujumda o’lganim yaxshiroq edi».
Eronning Bahai ozchiligi uzoq vaqtdan beri tizimli kamsitish va ta’qiblarga duch kelgan, jumladan konstitutsiyaviy tan olinishi va ta’lim, davlat ish bilan ta’minlash va diniy erkinlik kabi asosiy huquqlardan mahrum etilgan, chunki Islom Respublikasi Bahai dinini din sifatida tan olmaydi.
«Fariba Qarchakda gavjum kameralarda yashaydi, u erda tor sharoit mahbuslardan stol atrofida ovqatlanish uchun navbatma-navbat turishni talab qiladi, so’ngra cheklangan joy tufayli to’shaklariga qaytadi», – deb xabar berdi uning Buyuk Britaniyada istiqomat qiluvchi qizi Alxan Taefi.
«Evin bilan birga ko’chirilgan taxminan 60 nafar mahbusning ba’zilari keksa ayollar bo’lib, ular etarli tibbiy yordam olmaydilar. Kamerani pashshalar bosib ketgan. Uning kuyovi va olti va to’qqiz yoshli nabiralari Evinda unga tashrif buyurishga ruxsat etilgan, ammo ularga hali tashrif huquqi berilmagan, chunki ular yaqin oila a’zolari hisoblanmaydi».
BBC Evindan ko’chirilgan mahbuslarning ahvoli haqida izoh olish uchun Londondagi Eron elchixonasiga murojaat qildi.
Zarbalar o’tgan oydan beri BBC Evin hujumi bilan bog’liq bo’lgan etti nafar tinch aholining o’limini tasdiqladi, ular orasida besh yoshli o’g’il bola, shifokor va rassom ham bor.
Qamoqxona majmuasi yaqinida yashagan rassom va ikki farzandning onasi 61 yoshli Mehrangiz Imenpurning oila a’zolari BBCga uning «hujumning fojiasiga tushib qolganini» aytishdi.
Oila a’zosining aytishicha, u bankomatdan foydalanish uchun uyidan chiqib ketgan va Isroil majmuaga zarba berganda qamoqxonaning tashrif buyuruvchilar markazi bilan tutashgan ko’chada ketayotgan edi. U portlash zarbasidan halok bo’ldi.
Uning bolalari vayron bo’lgan, dedi BBCga qarindoshi.
«Ikki davlat mojaroga kirishganda, odamlar narxni to’laydi. Ikkala davlat ham aybdor, ikkalasi ham mas’ul va ikkalasi ham javobgarlikka tortilishi kerak», dedi qarindoshi.
Shayan Sardarizadehning qoʻshimcha hisoboti, BBC Verify
Er-xotin Tehrondagi Evin qamoqxonasini bombardimon qilishga tushib qolganmi yoki yo’qmi, avvaliga aniq emas edi.
Quddusning Lotin va yunon pravoslav patriarxlari och odamlar bombardimon ovoziga «ko’zlarini yummasliklarini» tasvirlashmoqda.
So’nggi bir kun ichida o’lim holatlari 15 taga etgani xabar qilingan, deydi Xamas boshqarayotgan vazirlik, BMT esa to’yib ovqatlanmaslik «keskin» oshayotganidan ogohlantirmoqda.
Buyuk Britaniya o’tgan yili Isroilga qurol-yarog’ litsenziyalarini o’nlab to’xtatib qo’ydi, ammo ko’pchilik bu choralar etarli emasligini aytmoqda.
Buyuk Britaniya tashqi ishlar vaziri Isroilning urushni to’xtatishga chaqiruvchi xalqaro bayonotni rad etishini ham tanqid qildi.
«`