Чилидаги Вера С. Рубин обсерваторияси ўз биринчи суратларини намойиш этиб, олам чуқурликларини тадқиқ қилишдаги беназир қобилиятини намойиш этди.
Бир таъсирли суратда Ердан 9000 ёруғлик йили узоқликдаги юлдуз ҳосил бўладиган минтақадаги жонли туманликлар акс этган.
Дунёдаги энг кучли рақамли камера билан жиҳозланган обсерватория бизнинг космик тушунишимизни инқилоб қилишига ваъда беради.
Олимлар унинг ишга тушишининг биринчи йилидаёқ гипотетик тўққизинчи сайёрани топиши мумкинлигини башорат қилишмоқда.
Унинг имкониятлари Ер яқинидаги потенциал хавфли астероидларни аниқлаш, Сомон йўлини харитага тушириш ва оламнинг кўп қисмини ташкил этувчи сирли модда бўлган қоронғу модда ҳақидаги асосий саволларга жавоб беришгача етиб боради.
Астрономиядаги бу муҳим ютуқ жанубий тунги осмонига ўн йиллик узлуксиз кузатувнинг бошланишини билдиради.
«Мен шахсан бунинг учун тахминан 25 йил ишладим. Ўн йиллар давомида биз бундай ажойиб иншоотни қуриш ва бундай текширишни ўтказишни мақсад қилганмиз», дейди Шотландиянинг бош астрономи профессор Кэтрин Хейманс.
Лойиҳадаги асосий шерик бўлган Буюк Британия телескопнинг жуда батафсил кузатувларини қайта ишлашга бағишланган маълумотлар марказларини жойлаштиришга тайёр.
Вера Рубин обсерваторияси бизнинг қуёш системамиздаги маълум объектлар сонини ўн баробар ошириш салоҳиятига эга.
BBC News Вера Рубин обсерваториясига суратлар чиқарилишидан олдин ташриф буюрган.
Чили Анди тоғларидаги Серро Пачон тоғининг чўққисида жойлашган обсерватория космик тадқиқотларга мўлжалланган хусусий ерда жойлашган бошқа бир нечта обсерваториялар билан ўртоқлашади.
Балъандозлик, қуруқ иқлим ва ғоят қоронғу осмон астрономик кузатувлар учун идеал шароитларни яратади.
Бу қоронғуликни сақлаб қолиш муҳимдир. Ҳатто тундаги транспорт воситаларининг ҳаракатига ҳам эътибор бериш керак, чунки узоқ нурли фарлар қатъиян ман этилади.
Ёруғликни назорат қилишга бўлган бу аниқ эътибор обсерваториянинг ички қисмига ҳам татбиқ этилади.
Махсус муҳандислик гуруҳи гумбазни қоронғу бўлишини таъминлайди, бу астрономик кузатувларга халал бериши мумкин бўлган тасодифий ёруғлик манбаларини йўқ қилади.
Ишга тушириш бўйича олим Элана Урбахнинг тушунтиришича, йўналишни белгилаш учун юлдуз нури етарли ёритиш имконини беради.
Унинг қўшимча қилишича, асосий мақсадлардан бири «Олам тарихини тушуниш» бўлиб, бу миллиардлаб йиллар аввалги заиф галактикалар ва суперноваларни кузатиш қобилиятини талаб қилади.
Элана таъкидлашича, «Шунинг учун бизга ғоят аниқ суратлар керак».
Бу аниқлик обсерватория дизайнининг ҳар бир жиҳатида акс этган.
Унинг ноёб уч-кўзгули тизими — 8,4 м асосий кўзгу, 3,4 м иккинчи кўзгу ва 4,8 м учинчи кўзгу — ёруғликни йиғиш ва сурат сифатини оптималлаштиради.
Кўзгуларнинг тозалигини сақлаш жуда муҳим; ҳатто кичкина чанг зарраси ҳам сурат сифатига таъсир этиши мумкин.
Кўзгуларнинг юқори акс эттирувчанлиги ва тезлиги телескопга катта миқдорда ёруғлик йиғиш имконини беради, буни фаол оптика мутахассиси Гийем Мегиас узоқ, қадимги объектларни кузатиш учун жуда муҳим деб билади.
Телескопнинг камераси «Фазо ва вақт бўйича меросни текшириш» лойиҳаси учун ўн йил давомида тунги осмонни такроран суратга олади.
1,65 м × 3 м ўлчамли ва 2800 кг оғирликдаги камера кенг кўриш майдонига эга.
У ҳар 40 сонияда тахминан бир суратга олади, ҳар кеча 8-12 соат давомида, бу гумбаз ва телескоп ўрнатиш тез қайта жойлаштирилиши орқали амалга ошади.
3200 мегапикселли (iPhone 16 Pro камерасидан 67 баробар кўп) бўлган унинг аниқлиги шунчалик юқорики, у Ойдаги гольф тўпини ажратиб кўрсатиши мумкин ва битта суратни кўрсатиш учун 400 Ultra HD экран керак бўлади.
«Бу ерда биринчи суратни олиш чиндан ҳам алоҳида лаҳза эди», дея эслайди Жаноб Мегиас.
«Мен бу лойиҳада ишлашни бошлаганимда 1996 йилдан бери иштирок этаётган киши билан учрашганман. Мен 1997 йилда туғилганман. Бу астрономлар учун авлодлар давомидаги саъй-ҳаракат эканлигини кўрсатади.»
Дунё бўйлаб юзлаб олимлар кечаси тахминан 10 миллион огоҳлантиришга етадиган натижадаги маълумотлар оқимини таҳлил қилишади.
Текшириш тўртта асосий соҳага қаратилган: ўзгарувчан объектларни аниқлаш, Сомон йўлининг ҳосил бўлиши, қуёш системасини харитага тушириш ва қоронғу моддани тадқиқ қилиш.
Унинг энг катта кучи узлуксиз кузатуви ва ўзгаришларни аниқлашида, олимларга янги ҳодисалар ҳақида дарҳол хабар беришидадир.
«Бу ўзгарувчанлик жиҳати чиндан ҳам ноёб… У биз ҳатто ўйламаган нарсаларни очиш имкониятига эга», деб тушунтиради профессор Хейманс.
У шунингдек, Ер яқинидаги потенциал хавфли объектларни, жумладан астероидларни аниқлаш орқали сайёраларни ҳимоя қилишни яхшилаши мумкин.
Камеранинг катта кўзгулари бу объектлардан заиф ёруғлик ва бузилишларни аниқлаш, уларнинг фазодаги траекторияларини кузатиш имконини беради.
«Бу ўзгаришдир. Бу бизнинг галактикани ўрганиш учун энг катта маълумотлар тўплами бўлади. Бу бизнинг тадқиқотимизни кўп йиллар давомида қўллаб-қувватлайди», дейди Дарем университетидаги профессор Алис Дисон.
У Сомон йўли чегараларини харитага тушириш учун суратларни таҳлил қилади.
Ҳозирда кўпчилик маълумотлар тахминан 163 000 ёруғлик йилигача етиб боради, лекин Вера Рубин 1,2 миллион ёруғлик йилигача кузатувларга имкон бериши мумкин.
Профессор Дисон Сомон йўлининг юлдузли галоси ва илгари топилмаган заиф йўлдош галактикаларни аниқлаш борасидаги тасаввурларга ишонади.
Қизиқарлиси, Вера Рубин ниҳоят бизнинг қуёш системамизда Тоққизинчи сайёранинг мавжудлигига оид кўп йиллик сирни ечиши мумкин.
Бу объект, потенциал равишда Ердан қуёшга 700 баробар узоқроқда жойлашган бўлиб, бошқа ер усти телескопларнинг қўлидан келмайди.
«Бу ажойиб обсерваторияни тўлиқ тушуниш учун вақт керак бўлади. Лекин унинг нималарни очишини кўришга интиламан», дея хулоса қилади профессор Хейманс.
BBC News’нинг Рубин обсерваторияси ортидаги саҳналарни томоша қилингTexnologiyalar hozir
Кунлик сарлавҳалар учун флагман бюллетенга обуна бўлинг. Бу ердан рўйхатдан ўтинг.