Hindiston dunyodagi eng ulkan ijtimoiy dasturlardan birining me’mori sifatida namoyon bo’ladi: har bir qishloq xo’jaligi xonadonining pullik ish bilan ta’minlanishiga qonuniy huquq beruvchi ish kafolati.
2005-yilda Kongress partiyasi hukumati ostida ishga tushirilgan Milliy Qishloq Xo’jaligi Bandligini Kafolatlash Dasturi (NREGS) har bir qishloq xo’jaligi xonadoniga yiliga qonuniy belgilangan minimal ish haqida 100 kungacha bo’lgan pullik qo’l mehnati talab qilish huquqini berdi.
Ushbu tashabbus o’zining 1,4 milliard aholisining 65 foizi qishloq hududlarida istiqomat qiladigan, deyarli yarmi qishloq xo’jaligiga bog’liq bo’lgan, yetarli daromad keltirmaydigan va Hindiston YaIMning atigi 16 foizini tashkil etadigan mamlakatda chuqur ahamiyatga ega edi.
Dehqonchilikdan tashqari barcha tumanlarda malakasiz davlat ishlari bilan ta’minlash orqali, to’liq shaharlardan tashqari, ushbu sxema qishloq aholisining turmush tarzining muhim tarkibiy qismiga aylanib, iqtisodiy tanazzulga qarshi kurashishga yordam beradi. Bundan tashqari, u global miqyosda eng ko’p o’rganilgan kambag’allikka qarshi kurash dasturlaridan biri bo’lib, o’zining tengligi bilan ajralib turadi: taxminan 126 million ishchining yarmidan ko’prog’i ayollar, taxminan 40 foizi esa Hindistonning eng chekka hududlarida yashovchi «rejalashtirilgan kastalar» yoki qabilalardan.
Hozirgi Narendra Modi hukumati dastlab tanqidiy bo’lib, keyinroq dasturni qisqartirishga moyil bo’lib, inqirozlar davrida, ayniqsa Covid-19 pandemiyasi davrida unga murojaat qildi, o’shanda shaharlardan qishloqlarga katta qaytish migratsiyasi ishga bo’lgan talabni keskin oshirdi. Iqtisodchilarning fikricha, ushbu sxema qishloq iste’molini qo’llab-quvvatladi, kambag’allikni kamaytirdi, maktabga qatnashni yaxshiladi va ba’zi hududlarda xususiy sektor ish haqini oshirdi.
Yaqinda hukumat ushbu sxemani bekor qiluvchi va qayta nomlovchi yangi qonunni taqdim etdi. 2009-yilda Mahatma Gandi sharafiga MGNREGA deb qayta nomlangan dastur hozirda uning nomini butunlay olib tashladi.
Qayta nomlash siyosiy e’tiborni tortgan bo’lsa-da, yanada mazmunli o’zgarishlar qisqacha G RAM G deb nomlanuvchi yangi qonunning amaldagi qoidalarida yotadi.
U qishloq xo’jaligi xonadoni uchun yillik bandlik kafolatini 100 kundan 125 kunga oshiradi va 15 kun ichida ish bilan ta’minlanmagan ishchilarga ishsizlik nafaqasi berilishi haqidagi qoidani saqlab qoladi.
Asl sxema bo’yicha federal hukumat barcha ish haqi va ko’pgina material xarajatlarini qopladi, taxminan 90:10 nisbatda shtatlar bilan.
Endilikda moliyalashtirish federal hukumat va ko’pgina shtatlar o’rtasida 60:40 nisbatda taqsimlanadi, bu shtatlarning umumiy loyiha qiymatiga qo’shadigan hissasini 40% yoki undan ham ko’proqqa oshirishi mumkin. Federal hukumat nazoratni saqlab qoladi, shu jumladan sxemani xabardor qilish va shtat bo’yicha ajratmalarni hal qilish huquqi.
Shtatlar bandlikni ta’minlash yoki ishsizlik nafaqasini to’lash uchun qonuniy javobgar bo’lib qoladi, hatto markaziy hukumat joriy moliya yilida, kelgusi mart oyida tugaydigan sxema uchun 9,5 milliard dollar ajratsa ham.
Hukumat islohotlarni kambag’allarni qo’llab-quvvatlashga qaratilgan zamonaviy, samaraliroq va korruptsiyasiz dastur sifatida taqdim etadi.
«Ushbu qonun kambag’allar foydasiga, taraqqiyotni qo’llab-quvvatlashga va ishchilar uchun bandlikning to’liq kafolatiga qat’iy turadi», – dedi federal qishloq xo’jaligi vaziri Shivraj Singh Chouhan.
Tanqidchilar, shu jumladan muxolifat partiyalari, akademiklar va ba’zi shtat hukumatlari, mablag’larni cheklash va xarajatlarni shtatlarga o’tkazish Hindiston farovonlik tizimidagi kamdan-kam qonuniy huquqni susaytirishga olib kelishi mumkinligidan ogohlantirmoqda.
«Bu Modi hukumati ostida sxemani markazlashtirish uchun uzoq vaqtdan beri davom etayotgan harakatning kulminatsion nuqtasidir. Ammo bu markazlashtirishdan ko’proq narsa. Bu bandlik kafolatini ixtiyoriy sxemaga qisqartirishdir. Bir band federal hukumatga sxema qayerda va qachon qo’llanilishini hal qilishga imkon beradi», – dedi rivojlanish iqtisodchisi Jean Dreze bizga.
Professor Drezening fikricha, bir xonadonga 125 kafolatlangan ish kuni qadar oshirish katta o’zgarishdek ko’rinishi mumkin, ammo bu «aldamchi harakat». Advokatlik guruhi bo’lgan LibTech India tomonidan yaqinda e’lon qilingan hisobotga ko’ra, 2023-24-yillarda qishloq xo’jaligi xonadonlarining atigi 7 foizi sxema bo’yicha kafolatlangan 100 kunlik ishga ega bo’lgan.
«Shift bog’lanmagan bo’lsa, uni ko’tarish qanday yordam beradi? Ish haqini oshirish, yana, nafaqalarni kengaytirishning ancha yaxshi usuli. Ikkinchidan, moliyaviy cheklovlar boshqa tomonga tortilganda, shiftni ko’tarish kosmetik chora hisoblanadi», – deb ta’kidlaydi Prof. Dreze.
Ushbu va boshqa xavotirlar xalqaro olimlar guruhini asl sxemani himoya qilish uchun Modi hukumatiga murojaat qilishga undagan ko’rinadi, ular yangi moliyalashtirish modeli uning maqsadiga putur etkazishi mumkinligidan ogohlantirmoqda.
«Ushbu [sxema] o’zining namoyon etilgan yutuqlari va innovatsion dizayni bilan dunyo e’tiborini tortdi. Uni hozir demontaj qilish tarixiy xato bo’ladi», – deb ogohlantiradi ekstremal qashshoqlik va inson huquqlari bo’yicha BMTning maxsus ma’ruzachisi Olivier De Schutter boshchiligidagi ochiq xat.
Albatta, sxema doimiy qiyinchiliklarga duch keldi, shu jumladan moliyalashtirish yetishmasligi va ish haqi to’lovlaridagi kechikishlar. Misol uchun, G’arbiy Bengaliya dasturi 2022-yildan beri chuqur qisqartirishlar va moliyalashtirishning muzlatib qo’yilishiga duch keldi, federal hukumat esa noto’g’ri bajarilganligi haqidagi da’volar tufayli mablag’larni to’xtatdi.
Shunga qaramay, ushbu qiyinchiliklarga qaramay, sxema o’lchanadigan ta’sir ko’rsatgan ko’rinadi.
Iqtisodchilar Karthik Muralidharan, Paul Niehaus va Sandip Sukhtankar tomonidan o’tkazilgan nufuzli tadqiqot shuni ko’rsatdiki, sxemaning kengroq, iqtisodiyot miqyosidagi ta’siri beneficiary xonadonlarning daromadini 14% ga oshirdi va qashshoqlikni 26% ga qisqartirdi. Ishchilar yuqori ish haqi talab qildilar, er daromadlari kamaydi va ish o’rinlari ko’proq qishloqlarda bo’ldi, deb ko’rsatadi tadqiqot.
Ammo ko’pchilikning ta’kidlashicha, sxemaning chidamliligi chuqurroq strukturaviy muammoni ham ta’kidlaydi: Hindistonning ortiqcha qishloq mehnatini qabul qilish uchun yetarli darajada dehqonchilikdan tashqari ish o’rinlarini yaratishga doimiy qobiliyatsizligi.
Qishloq xo’jaligi keng iqtisodiyotdan doimiy ravishda ortda qolib, 2001-02-yillardan beri yiliga atigi 3% ga o’sdi, bu butun iqtisodiyot uchun 7% ga nisbatan.
Takshashila instituti tahliliy markazi Nitin Pai kabi tanqidchilarning ta’kidlashicha, sxema azob-uqubatlarni engillashtiradi, ammo uzoq muddatli qishloq mahsuldorligini oshirish uchun hech narsa qilmaydi va hatto qishloq xo’jaligi islohotlari uchun rag’batlarni kamaytirishi mumkin.
«Biz [sxema] bilan jiddiy asosiy kasallikni steroidlar bilan davolayapmiz», – dedi janob Pai X dagi postida.
Hukumatning 2023-24-yillardagi Iqtisodiy Sharhi ushbu sxema bo’yicha talab haqiqatan ham qishloq xo’jaligi qiyinchiliklarini aks ettiradimi degan savolni o’rtaga tashlaydi.
Agar shunday bo’lsa, ma’lumotlar yuqori ishsizlikka ega bo’lgan kambag’alroq shtatlarda yuqori mablag’lardan foydalanish va bandlikni ko’rsatishi kerak, deyiladi so’rovda.
Shunga qaramay, unda mamlakat kambag’allarining 1% dan kamrog’iga ega bo’lgan Tamil Nadu sxema mablag’larining qariyb 15% ni, kambag’allarning atigi 0,1% ga ega bo’lgan Kerala esa federal ajratmalarning qariyb 4% ni olganligi ta’kidlangan.
So’rovda qo’shimcha qilinishicha, yaratilgan haqiqiy ish asosan shtatning ma’muriy salohiyatiga bog’liq: o’qitilgan xodimlarga ega bo’lgan shtatlar so’rovlarni o’z vaqtida qayta ishlashi mumkin, bu esa qancha bandlik ta’minlanishiga bevosita ta’sir qiladi.
Ushbu anomaliyalarga qaramay, past daromadli qishloq xo’jaligi ishiga bog’liq bo’lgan va chuqurroq muammo sifatli bandlikning yetishmasligi bo’lgan mamlakatda sxema uchun asos kuchli bo’lib qolmoqda.
Hindistonda mehnat ishtirokining o’sishi haqidagi sarlavhali ko’rsatkichlar ham noto’g’ri bo’lishi mumkin: ko’proq odamning «ishlashi» har doim ham yaxshiroq yoki unumliroq ish o’rinlari degani emas.
Iqtisodchilar Maitreesh Ghatak, Mrinalini Jha va Jitendra Singhning yaqinda chop etilgan maqolasi shuni ko’rsatadiki, mamlakatda mehnat resurslarida ishtirokning, ayniqsa ayollar o’rtasida so’nggi paytlarda o’sishi iqtisodiy o’sish natijasida ish o’rinlari yaratilishidan ko’ra iqtisodiy qiyinchiliklarni aks ettiradi.
Mualliflarning aytishicha, bu o’sish eng zaif ish shakllarida to’plangan: haq to’lanmaydigan oilaviy yordamchilar va juda past mahsuldorlikka va real daromadning pasayishiga ega bo’lgan o’z-o’zini ish bilan ta’minlagan ishchilar.
«Bandlikning so’nggi kengayishi o’sishga asoslangan sifatliroq ish o’rinlari yaratilishidan ko’ra, tirikchilik ishi bilan shug’ullanishga olib keladigan iqtisodiy qiyinchiliklarni aks ettiradi», deb ta’kidlaydi ular.
Dalillar shuni ko’rsatadiki, odamlar kuchliroq iqtisodiyot tomonidan yaxshiroq sifatli ish o’rinlariga jalb qilinish o’rniga, zaruratdan tirikchilik ishiga majbur bo’lmoqda.
Bu dunyodagi eng katta ish kafolati sxemasi yuz millionlab hindistonliklarning turmush tarzida markaziy bo’lib qolishini ta’minlaydi – qayta ko’rib chiqilgan versiya uni kuchaytiradimi yoki uning ta’siriga putur etkazadimi, buni vaqt ko’rsatadi.
BBC News India ni quyidagi sahifalarda kuzatib boring:Instagram, YouTube, X va Facebook.
Aravalli tepaliklari nima ekanligining yangi ta’rifi atrof-muhitni muhofaza qilishni susaytirishi mumkin, deydi faollar.
To’qnashuv shanba kuni erta tongda shimoli-sharqiy Assam shtatida sodir bo’ldi, deydi mahalliy rasmiylar.
Laknau yaqinda o’zining ajoyib taomlari bilan tan olingan jahon shaharlari ro’yxatiga qo’shildi.
Yangi noroziliklar sobiq bosh vazir Shayx Xasinani ag’dargan norozilik rahbarlaridan birining o’limidan kelib chiqqan.
Madhya Pradesh shtatidagi beshta holat Jharkhand shtatida shunga o’xshash hodisa haqida xabar berilganidan bir necha hafta o’tib sodir bo’ldi.