«`html
Hindiston musson mavsumi jiddiy tus oldi.
Favqulodda yog’ingarchilikdan so’ng, mamlakatning yarmi keng ko’lamli suv toshqinlari bilan kurashmoqda, Panjob esa 1988 yildan beri eng katta suv toshqinini boshdan kechirmoqda.
Hindiston Meteorologiya Departamenti (IMD) ma’lumotlariga ko’ra, Panjob, Haryana va Rajasthan hududlarida atigi 24 soat ichida normal darajadan 1000% dan ortiq yog’ingarchilik kuzatildi.
28-avgustdan 3-sentabrgacha bo’lgan davrda Hindistonning shimoli-g’arbiy qismida yog’ingarchilik o’rtacha ko’rsatkichdan 180% ga oshdi, janubiy mintaqada esa 73% ga o’sish kuzatildi.
Prognozlarga ko’ra, shu hafta davomida mamlakatning katta qismida kuchli yog’ingarchilik davom etadi.
Kuchli yog’ingarchiliklar ko’chkilar va keng ko’lamli suv toshqinlariga sabab bo’ldi, qishloqlar va shaharlar suv ostida qoldi va yuzlab odamlar halok bo’ldi.
Savol tug’iladi: Yog’ingarchilik intensivligining bu darajada oshishiga nima sabab bo’ldi?
Yuzaga kelayotgan iqlim inqirozi mussonning o’rnatilgan tartibini tubdan o’zgartirmoqda.
Olimlar asosiy omillardan biri sifatida Hind okeani va Arab dengizidagi iliqroq suvlardan kelib chiqadigan atmosferadagi namlikning ko’payishini ko’rsatmoqdalar, bu esa iqlim o’zgarishining natijasidir.
Tarixan musson yomg’irlari iyundan sentabrgacha bo’lgan to’rt oylik davr mobaynida bir tekis taqsimlangan edi. Biroq, meteorologlar uzoq qurg’oqchilikdan so’ng, qisqa muddatlarda cheklangan hududlarda sezilarli hajmdagi suv bilan ajralib turadigan konsentrlangan yog’ingarchilik hodisalariga o’zgarish kuzatdilar.
Mutaxassislarning ta’kidlashicha, bu tendentsiya tog’li hududlarda yanada yaqqolroq namoyon bo’ladi, bu yerda namlik bilan to’yingan bulutlar baland relyef bilan to’qnashadi, natijada mahalliy hududlarda tez va kuchli yog’ingarchilik kuzatiladi – bu hodisa «bulut yorilishi» deb nomlanadi.
Ushbu hodisa avgust oyining birinchi haftasida Himolay shtatlari bo’lgan Uttarakhand, Hindiston tomonidan boshqariladigan Kashmir va Himachal Pradeshda sodir bo’lgan vayronagarchilikka katta hissa qo’shdi.
Biroq, ekstremal ob-havo hodisalari ortidagi asosiy omillar geografik jihatdan farq qiladi.
Avgust oyida Panjob va Haryana kabi shtatlar uzoq davom etgan kuchli va o’ta kuchli yog’ingarchilik davrini boshdan kechirdilar.
Meteorologik tahlillar shuni ko’rsatadiki, bunga asosan Hindiston yarimorolidagi hukmron musson tizimi va g’arbiy buzilishlar, O’rta yer dengizi mintaqasida paydo bo’lgan va sharqqa siljib borayotgan past bosimli tizimlar o’rtasidagi o’zaro ta’sirlar sabab bo’lgan.
Ushbu g’arbiy buzilishlar ko’pincha yuqori atmosferadan sovuq havoni olib keladi. Ushbu sovuq havo musson bilan bog’liq bo’lgan iliq, namlikka boy havo bilan o’zaro ta’sir qilganda, u kuchli ob-havo faoliyati uchun qulay bo’lgan sharoitlarni yaratishi mumkin.
«Bu, asosan, musson va g’arbiy buzilish o’rtasidagi noyob «atmosfera tangosi», – deya tushuntirdi Akshay Deoras, Buyuk Britaniyaning Reading universitetida meteorologiya bo’yicha ixtisoslashgan ilmiy xodim.
«Mussonni to’ldirilgan suv to’pi sifatida tasavvur qiling, g’arbiy buzilishlar esa tetik vazifasini bajaradi», – deya ta’kidladi u. «Ushbu tetik kuch bilan tortildi va bir nechta shimoliy shtatlarni suv ostida qoldirdi.»
IMD Hindistonning shimoliy qismida va boshqa hududlarda kuzatilgan doimiy ekstremal yog’ingarchilik asosan musson tizimi va g’arbiy buzilishlarning yaqinlashuvi bilan bog’liqligini tasdiqladi.
«Bunday o’zaro ta’sirlar mussonning eng yuqori davrida kam uchraydi, chunki g’arbiy buzilishlar odatda bu davrda shimolga chekinadi», dedi janob Deoras.
Unda savol tug’iladi: Bu yil ushbu sharqqa burilishga nima sabab bo’ldi?
Olimlar bu hodisani jet oqimlari – yuqori atmosferadagi tor, yuqori tezlikda harakatlanuvchi havo oqimlari bilan bog’laydilar, ular erni g’arbdan sharqqa kesib o’tadilar. Ularning fikricha, global isish ushbu oqimlarning tobora «to’lqinli» bo’lishiga olib keladi, natijada ularning odatiy yo’nalishlaridan og’ishlar yuzaga keladi va boshqa ob-havo tizimlariga ta’sir qiladi.
Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, ushbu to’lqinli jet oqimlari butun dunyo bo’ylab ekstremal ob-havo hodisalariga, shu jumladan Hindistonda yaqinda sodir bo’lgan voqealarga hissa qo’shmoqda, bu yerda subtropik jet oqimi g’arbiy buzilishlarni odatdagidan ancha janubga shimoliy hududlarga yo’naltirdi.
«Bu global shamol yo’nalishlarining mahalliy musson dinamikasini qanday kuchaytirishi, mussonni xaotik holatga, daryolarni g’azablangan oqimlarga va Himolayni xavfli landshaftga aylantirishi mumkinligining yaqqol eslatmasi», dedi janob Deoras.
Musson mavsumida ekstremal yog’ingarchilik Hindistonda suv toshqinlarining asosiy omili bo’lsa-da, boshqa omillar, xususan, to’satdan suv toshqinlari va ko’chkilar bilan bog’liq omillar umumiy xavfga hissa qo’shadi.
Shimoliy Hindiston va Pokistondagi bir nechta hududlar, Himolay daryolaridan pastda joylashgan, hatto bulut yorilishi yoki sezilarli yog’ingarchilik bo’lmasa ham, halokatli toshqinlarni boshdan kechirdi.
Olimlar turli xil omillarni taklif qilmoqdalar, jumladan, muzliklarning tez erishi natijasida to’lib ketgan muzlik ko’llarining yorilishi, yoriqlar orqali buziladigan er osti ko’llarining kengayishi va daryolarni to’sib qo’yadigan ko’chkilar, vaqtinchalik sun’iy ko’llarni yaratadi, ular keyinchalik toshqinlarni keltirib chiqaradi.
Aniq sabablar hali ham o’rganilayotgan bo’lsa-da, mutaxassislar tog’lar global isish natijasida muzliklar, qor maydonlari, qor qoplamlari va abadiy muzloqlikning (tuproq ostidagi abadiy muzlagan zamin) tezlashgan erishi tufayli beqarorlikni namoyon etayotganini ta’kidlamoqdalar.
Muz va qor an’anaviy ravishda tog’ yon bag’irlarining barqarorligini saqlaydigan tabiiy bog’lovchi vosita bo’lib xizmat qiladi.
Yog’ingarchilik namunalari ham muhim rol o’ynaydi.
Mutaxassislarning ta’kidlashicha, global isish yuqori balandliklarda yog’ingarchilikning ko’payishiga olib keldi, bu hududlar odatda qor yog’ishi bilan ajralib turadi, suv tuproqqa singib, ularning strukturaviy yaxlitligini zaiflashtiradi, shuningdek, tog’larni beqarorlashtiradi.
«Yomg’ir ta’sirida bir yoki ikki kun ichida to’liq qor maydonlarining erishiga guvoh bo’lyapmiz, natijada daryo oqimi bo’ylab toshqinlar sifatida suvning ulkan ko’tarilishi sodir bo’lmoqda», dedi Graz universitetining geologo-olimi Yakob Steiner.
Ushbu omillar inson faoliyati natijasida murakkablashadi. Tog’li va tekislik hududlarda aholi punktlari tomonidan daryo o’zanlari va suv toshqinlari hududlariga bostirib kirish tabiiy suv yo’llariga to’sqinlik qiladi.
Magistral yo’llar, tunnellar va gidroelektr stantsiyalari kabi keng ko’lamli infratuzilmani rivojlantirish tog’larning barqarorligiga yanada putur etkazadi.
Bu yil musson yog’ingarchiliklari me’yoridan yuqori bo’lishi haqida ogohlantirilganiga qaramay, ko’plab hududlarda daryo bo’ylarida va eskirgan drenaj tizimlari ta’mirlanmagan, plastik chiqindilar esa shaharlarda suv toshqinlarini kamaytirishga mo’ljallangan suv yo’llariga to’sqinlik qilmoqda.
Mutaxassislarning ta’kidlashicha, ushbu masalalar bo’yicha o’z vaqtida harakat qilish yog’ingarchilik va suv toshqinlari bilan bog’liq ta’sir va yo’qotishlarni kamaytirish uchun juda muhimdir.
BBC News India’ni quyidagi manzillarda kuzatib boring: Instagram, YouTube, X va Facebook
Bosh vazir Modining BJP boshchiligidagi hukmron alyansi nomzodi CP Radhakrishnan Hindistonning navbatdagi vitse-prezidenti bo’ladi.
Ishlar Severn Trent tomonidan Shrusberidagi Round Hill Green Playfieldda olib borilmoqda.
Javobga oid ko’rib chiqish moliyaviy va ruhiy salomatlik yordamini qayta ko’rib chiqishga chaqiradi.
Oliy sudning qarori Shinavatra siyosiy sulolasiga yana bir zarba bo’ldi.
Hakamlar hay’ati Hakyung Li eri vafotidan so’ng ommaviy o’z joniga qasd qilish urinishida farzandlarini o’ldirganini eshitdi.
«`