Hindistonning eng boy shtati bo’lgan Maharashtra shtatida bir necha haftadan beri til va madaniy o’zlik borasidagi bahs-munozaralar avj olmoqda.
Mojarolar aprel oyida Maharashtra hukumati shtatga qarashli boshlang’ich maktablarda ingliz va marathi (shtatning asosiy tili) bilan bir qatorda hind tilini majburiy uchinchi til sifatida joriy etganidan so’ng boshlandi. Hukumatning ta’kidlashicha, bu bolalar maktabda uchta tilni o’rganishni talab qiluvchi milliy siyosatga muvofiqdir.
1968-yilda tashkil etilgan Milliy ta’lim siyosati (NEP) butun Hindistonda ta’limni rag’batlantirish va tartibga solishga qaratilgan bo’lib, hukumat tomonidan vaqti-vaqti bilan yangilanib turiladi. Siyosatning eng so’nggi versiyasi, besh yil oldin Bosh vazir Narendra Modining ma’muriyati tomonidan joriy etilgan bo’lib, bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda va avvalroq qarshilikka uchragan.
Maharashtra hukumatining qarori fuqarolik jamiyati tashkilotlari, til faollari va muxolifat yetakchilarining qattiq e’tirozlariga sabab bo’ldi. Ular hukumatni hind tilini – asosan Hindistonning shimoliy va markaziy shtatlarida so’zlashiladigan tilni – shtatga tiqishtirishga urinishda aybladi.
Til Hindistonda nozik masala bo’lib, Maharashtra ham shu jumladan ko’plab shtatlar mustaqillikdan keyin lingvistik asosda tashkil etilgan. Mahalliy til ko’pincha mintaqaviy g’urur va o’zlik bilan chambarchas bog’liq bo’lib, status-kvoning o’zgarishi tahdid sifatida qabul qilinishi mumkin. Misol uchun, o’tgan yili Hindistonning Silikon vodiysi deb ataladigan Bengaluru shahridagi kannada tilidagi faollar reklamalar faqat ingliz tilida emas, balki mahalliy tilda ham ko’rsatilishini talab qilib norozilik namoyishlari o’tkazdi.
Biroq, xavotirlar ayniqsa Hindistonda eng ko’p tarqalgan til bo’lgan hind tiliga nisbatan kuchaygan. Yillar davomida turli federal hukumatlarning hind tilini targ’ib qilish bo’yicha tashabbuslari hind tilida so’zlashmaydigan shtatlarda mahalliy madaniyatlarning yo’qolib ketishi mumkinligi haqidagi xavotirlarni kuchaytirdi. Bu xavotirlar Hindistonning boshqa mintaqalariga, xususan, janubga, ish izlab kamroq rivojlangan hind tilida so’zlashuvchi shtatlardan sezilarli migratsiya oqimi bilan kuchaydi.
Siyosiy tahlilchi Abhay Deshpande ta’kidlashicha, bu xavotirlar hindu millatchi Bharatiya Janata partiyasi (BJP) 2014-yilda hokimiyatga kelganidan beri kuchaygan. BJP yetakchilari – partiya hind tilida so’zlashadigan shtatlarda katta qo’llab-quvvatlashga ega – tez-tez hind tilini yoqlaydigan so’zlari bilan bahs-munozaralarga sabab bo’lgan.
Maharashtra shtatida keskinlik kuchayishi fonida BJP boshchiligidagi koalitsiya boshchiligidagi shtat hukumati o’z qarorini bekor qildi va uch tilli siyosatni qayta ko’rib chiqish uchun qo’mita tuzdi. Shunga qaramay, bahs-munozaralar davom etmoqda.
Mojarolar shtatda, jumladan Hindistonning eng boy munitsipal korporatsiyasi joylashgan Mumbayda ham o’tkazilishi rejalashtirilgan uzoq vaqtdan beri kechiktirilgan munitsipal saylovlar arafasida yuzaga kelmoqda. Bu hukmron koalitsiya va muxolifat partiyalari o’rtasida siyosiy kurashni keltirib chiqardi, ularning har biri bir-birini siyosiy manevrda ayblamoqda.
Shtatda marathi tilida so’zlashmaydiganlarga qarshi zo’ravonlik holatlari ham qayd etilgan.
Aprel oyida Thane tumanida yashovchi ikki ayol marathi tilida gaplashishni talab qilgan erkakga uzr so’rashganidan so’ng turar joy majmuasida hujumga uchragan.
O’sha oyda Mumbaydagi qo’riqchi marathi tilida gapirmasligini aytganidan so’ng, muxolifat Maharashtra Navnirman Sena (MNS) a’zolari tomonidan hujumga uchragan – bu o’zining tajovuzkor siyosiy yondashuvi bilan tanilgan mahalliy partiya.
May oyida Mumbaydagi bir juftlik marathi tilida gapirishdan bosh tortgani uchun yetkazib berish xizmati haydovchisiga pul to’lashdan bosh tortgani xabar qilingan. O’tgan hafta do’kon egasining marathi tilida gapirmagani uchun MNS ishchilari tomonidan hujumga uchraganligini ko’rsatuvchi video ijtimoiy tarmoqlarda tarqalib, jamoatchilikning noroziligiga sabab bo’ldi.
Garchi bu masala jamiyatdagi bo’linishni chuqurlashtirganga o’xshasa-da, bu deyarli yigirma yil ajralgan ikki siyosiy raqibni birlashtirdi.
O’tgan hafta mahalliy muxolifat Shiv Sena (UBT) partiyasi rahbari Uddhav Thackeray va MNS rahbari Raj Thackeray – mos ravishda Bal Thackerayning o’g’li va jiyani, 1960-yillarda Maharashtra shtatida o’zining mahalliy siyosati bilan mashhurlikka erishgan sobiq Shiv Sena, hindu millatchi partiyasining patriarxi – hind tilini majburlashga qarshi qo’shma miting o’tkazdi.
Garchi bu ittifoqning mustahkamligi hali ko’rinmasa-da, tahlilchilar amakivachchalarning «marathi g’ururini himoya qilish» uchun o’zaro kelishmovchiliklarni chetga surganliklari tasviri kelgusi munitsipal saylovlarda ularning imkoniyatlarini yaxshilashi mumkinligini ta’kidlamoqda.
«Marathi tili va madaniyati masalasi odamlar qalbida chuqur aks sado beradi», – deydi shtatni yigirma yildan ortiq vaqt davomida yoritib kelgan sobiq siyosiy jurnalist Prashant Dixit. «Bu ayniqsa Mumbay aholisi uchun hissiy masala bo’lib, 1960-yillardan beri shunday bo’lib kelgan», – deya qo’shimcha qiladi u.
1960-70-yillarda Bal Thackeray boshchiligidagi sobiq Shiv Sena janubiy shtatlardan Mumbayga ko’chib kelgan shaxslarga qarshi tajovuzkor kampaniyalar o’tkazib, ularni mahalliy aholi uchun ajratilgan bo’lishi kerak bo’lgan ishlarni egallashda ayblagan.
Keyingi o’n yilliklarda migratsiya yo’nalishlari o’zgardi va partiya o’z adovatini shaharga iqtisodiy imkoniyatlar izlab ko’chib kelayotgan shimoliy shtatlardan kelgan odamlarga qaratdi. Partiya Uttar Pradesh va Bihar kabi shtatlardan kelgan muhojirlarni mahalliy ishchilarni siqib chiqarishda aybladi.
Bu keskinliklar, ehtimol, davom etadi. Hindistonning eng so’nggi aholini ro’yxatga olish ma’lumotlariga ko’ra, 2001-yildan 2011-yilgacha Mumbaydagi hind tilida so’zlashuvchi aholi soni 40 foizga oshgan.
Marathi tiliga yo’naltirilgan bu harakatlar avvalroq saylovchilarda, ayniqsa Mumbayda aks sado bergan va ba’zilarning fikricha, ular munitsipal saylovlarda Thackeray amakivachchalariga ham shunga o’xshash foyda keltirishi mumkin.
Biroq, bu yondashuv jiddiy tanqidlarga duch keldi.
Indian Express gazetasining «Mumbayga tarsaki» sarlavhali maqolasida til o’zligiga asoslangan siyosat «juda tashvishli» ekanligi va uning tor fikrliligi zo’ravonlikka olib kelishi, bu esa «Hindistonning eng rivojlangan sanoat shtatida umuman bo’lmasligi kerak» ekanligi ta’kidlangan.
Janob Dixit bunga qo’shiladi va tajovuzkor til kampaniyalari orqali erishilgan har qanday qo’llab-quvvatlash qisqa muddatli bo’lishi mumkinligini ta’kidlaydi.
«Odamlar o’z liderlaridan va’dalarini bajarishlarini va har bir kishi uchun hayot sifatini yaxshilash uchun yaxshilangan ish o’rinlari va siyosat orqali chinakam taraqqiyotga e’tibor berishlarini kutishadi», – deya xulosa qiladi u.
Jofra Archerning Angliya sinov jamoasiga qaytganidan so’ng birinchi overi muvaffaqiyatli bo’ldi, uchinchi sinovning ikkinchi kunida Hindistonni 13-1 hisobida qoldirish uchun qiz overda wicket olindi.
To’rt yillik tanaffusdan so’ng, Jofra Archer Angliya bowling hujumiga qaytganidan so’ng darhol ta’sir ko’rsatdi va Yashasvi Jaiswalni o’zining birinchi overining uchinchi to’pi bilan ishdan bo’shatdi va Hindistonni Lordsdagi uchinchi sinovning ikkinchi kunida 13-1 hisobida qoldirdi.
Jofra Archerning to’rt yildan so’ng birinchi sinov inningsi atigi 11 ta to’pga cho’zildi, chunki Jasprit Bumrah uni to’rtga bowling qildi va Angliya Lordsdagi Hindistonga qarshi uchinchi sinovning ikkinchi kunida 370-9 hisobida yiqildi, chunki Jasprit Bumrah o’zining inningsining beshinchi wicketini qo’lga kiritdi.
Jasprit Bumrah yetti to’pda uchta wicket oldi, Ben Stokes, Joe Root va Chris Woakesni olib tashladi, chunki Angliya Lordsdagi Hindistonga qarshi uchinchi sinovning ikkinchi kunida o’zining birinchi inningsida 260-4 dan 271-7 gacha yiqildi.
Angliya batteri Lordsdagi Hindistonga qarshi uchinchi sinovning ikkinchi kunida o’zining 37-sinov asriga yetganda, Joe Rootning 100 talik eng yaxshi zarbalarini tomosha qiling.