«Senga bir sirni aytay. Sening nanang (bobong) yahudiy oilalariga natsistlardan qochishga yordam bergan.»
Onasining shu birgina gapidan so’ng Vinay Gupta bobosining o’tmishiga sayohatga otlandi. U ochgan narsa fantastikadan ham hayratlanarli hikoya edi: Yevropaning eng qorong’u davrida begonalarni qutqarish uchun hamma narsani xavf ostiga qo’ygan hind biznesmenining kam ma’lum bo’lgan qahramonligi.
Bu shunchaki rahm-shafqat emas edi; bu logistika, xavfni baholash va qat’iy qat’iyatni o’z ichiga olgan. Kundanlal Hindistonda yahudiy shaxslarni ish bilan ta’minlash uchun biznes tashkil qildi va ularni joylashtirish uchun uylar qurdi – faqat Ikkinchi Jahon urushi boshlanganidan keyin Britaniya hukumati ularni «dushman o’zga sayyoraliklar» deb belgilab, hibsga olganiga guvoh bo’ldi.
Kundanlalning hayoti epikaga o’xshaydi: Ludhianada oddiygina boshlanish, 13 yoshida turmush qurish, u yog’och va tuzdan tortib laboratoriya jihozlari va aravachalar g’ildiraklarigacha turli xil savdolar bilan shug’ullangan. Shuningdek, u kiyim-kechak korxonasi va gugurt fabrikasini boshqargan. Lahordagi eng yaxshi talaba sifatida u 22 yoshida mustamlaka davlat xizmatiga kirdi, ammo iste’foga chiqdi va o’zini ozodlik harakati va fabrikalarini tashkil etishga bag’ishladi.
U Hindiston mustaqillik rahbari va bo’lajak Bosh vazir Javoharlal Neru bilan muloqot qildi va Yevropaga boradigan paroxodda aktrisa Devika Rani bilan uchrashdi.
Vinay Gupta «Vena shahrida qutqaruv» nomli oilaviy xotirasida bobosining xorijiy tuproqdagi ajoyib qutqaruv harakatlarini oilaviy xatlar, omon qolganlarning guvohliklari va tarixiy yozuvlardan foydalanib, sinchkovlik bilan tiklaydi.
Gitlerning 1938 yilda Avstriyani anneksiya qilishi fonida, Panjobdagi Ludhiana shahridan bo’lgan dastgohlar ishlab chiqaruvchisi Kundanlal, hayotni saqlaydigan vizalarni olishni osonlashtirish uchun yahudiy mutaxassislariga Hindistonda lavozimlarni taklif qildi. U Hindistonda bu oilalarni ish, oziq-ovqat va uy-joy bilan ta’minladi.
Kundanlal besh oilani qutqarganligi bilan e’tirof etiladi.
30 yoshli yahudiy advokati Frits Veys kasal bo’lib ko’rsatib, shifoxonada panoh topdi. Tasodifan, Kundanlal ham o’z kasalligi uchun davolanish uchun shu shifoxonada edi.
Natsistlar Veysni yashash joyi oldidagi ko’chalarni tozalashga majburlagandan so’ng, Kundanlal unga qutqaruv arqonini taklif qildi: «Kundan agentliklari»da ish, bu unga Hindistonga viza olishni ta’minladi.
Alfred Vaxler, mohir o’ymachi, homilador xotini tibbiy ko’rikdan o’tayotganda Kundanlal bilan uchrashdi. Kelajakda mebel biznesi va emigratsiya uchun homiylik va’da qilinganidan so’ng, uning oilasi 1938 yil yanvaridan 1939 yil fevraligacha Hindistonga kelgan yahudiy oilalaridan biriga aylandi.
To’qimachilik bo’yicha texnik Hans Losh, Kundanlalning Avstriya gazetasida malakali ishchilarni qidirayotgani haqidagi e’loniga javob berdi. Ludhianadagi xayoliy «Kundan mato fabrikalari»da boshqaruv lavozimi – uy-joy, foydani taqsimlash va xavfsiz o’tish bilan birga taklif qilingan – u yangi boshlanish uchun imkoniyatdan foydalandi.
Ilgari 50 nafar xodimga ega faner zavodining egasi bo’lgan Alfred Shafranek o’z mahoratini Kundanlalga taqdim etdi va Hindistonning eng ilg’or faner zavodini tashkil etishda rol o’ynash taklifini oldi. Uning butun oilasi, jumladan mexanik akasi Zigfrid qutqarildi.
Va dastgohlar biznesmeni Zigmund Retter Kundanlal murojaat qilgan birinchi shaxslar qatorida edi. Uning biznesi natsistlar hukmronligi ostida zaiflashganligi sababli, Kundanlal uning hayotini qayta qurish uchun Hindistonga ko’chib o’tishi uchun choralar ko’rdi.
Bularning barchasi Vena shahrida kasalxona to’shagidan boshlangan.
Qandli diabet va gemorroyni davolayotgan o’sha paytdagi 45 yoshli Kundanlal innovatsion davolash usullarini qidirib, Vena shahrida mutaxassis haqida bilib oldi. 1938 yilda operatsiyadan tuzalib ketayotgan paytida u birinchi farzandini kutayotgan yosh er-xotin Lyusi va Alfred Vaxler bilan uchrashdi. Ular antisemitizm zo’ravonliklari kuchayib borayotgani va yahudiylarning hayoti yo’q qilinayotgani haqida hikoya qilishdi.
Keyingi oylarda u boshqa erkaklar bilan muloqot qildi. Ushbu dastlabki muvaffaqiyatdan ilhomlanib, Kundanlal Hindistonga ko’chib o’tishga tayyor bo’lgan malakali ishchilarni qidirib, gazetaga e’lon berdi. Javob berganlar orasida Vaxler, Losh, Shafranek va Retter bor edi. Kundanlal ularning har biriga ish takliflari, moliyaviy kafolatlar va Hindiston vizasini olishda yordam berdi.
«Kundanlalning bu oilalar nomidan qilgan barcha murakkab rejalashtirishlarining hayratlanarli tomoni shundaki, u oxirigacha Hindistonga texnologiya transferi ko’rinishini saqlab, og’zini mahkam yopdi», deb yozadi Gupta.
«U o’z niyatlari yoki rejalarini hech qanday hind yoki britaniyalik rasmiy bilan baham ko’rmadi. Uning oilasi bu rejalari haqida faqat bir necha oydan keyin uyga qaytganida bilib oldi.»
1938 yil oktyabr oyida Losh Kundanlalning Ludhianaga kelgan birinchi ishchisi bo’ldi.
U Kundanlalning uyida kutib olindi – lekin sokin shaharda unchalik qulaylik topmadi, deb yozadi Gupta. Yahudiy jamoasi, madaniy hayot va qiynalayotgan mato fabrikasi bo’lmagan Losh bir necha hafta ichida Bombeyga (hozirgi Mumbay) ketdi va yomon ish sharoitlari va foyda olish imkoniyati kamligini aytdi. U hech qachon qaytib kelmadi.
Veys undan ham kamroq – atigi ikki oydan kamroq vaqt davom etdi. U uchun yaratilgan kompaniya «Kundan agentliklari» hech qachon rivojlanmadi. Ko’p o’tmay u Bombeyga ko’chib o’tdi, taxta yotqizishda ish topdi va 1947 yilga kelib Angliyaga ko’chib o’tdi.
Ularning ketishiga qaramay, Kundanlal hech qanday achchiqlanmadi, deb yozadi Gupta.
«Xolamning aytishicha, aksincha, Kundanlal Vienaga mos keladigan turmush tarzi va ijtimoiy muhitni ta’minlay olmaganidan xijolat bo’lgan va agar ta’minlay olganida, ikki erkak Ludhianada qolishi mumkin edi.»
Hamma hikoyalar ham bunday tugamadi.
Alfred va Lyusi Vaxler o’g’illari bilan dengiz, temir yo’l va avtomobil yo’li orqali kelishdi – nihoyat Ludhianada poezddan tushishdi.
Ular Kundanlal Shafraneklar uchun tayyorlangan boshqa uyning yonida qurgan keng uyga ko’chib o’tishdi. Alfred tezda mebel ustaxonasini tashkil qildi, Birmadan keltirilgan tik daraxti va mahalliy sikh ishchilari yordamida nafis ovqatlanish to’plamlarini yasadi – ulardan biri hali ham muallifning oilasida saqlanib qolgan.
1939 yil mart oyida Alfred Shafranek, uning akasi Zigfrid va ularning oilalari Avstriyadan kelishdi. Ular ikki uy orqasidagi omborda Hindistonning eng qadimgi faner zavodlaridan birini ishga tushirishdi.
Maqsadli va talabchan Alfred tayyorlanmagan ishchilarni qattiq ishlatdi va uzoq muddatli narsa qurishga qaror qildi. Gupta yozadi, ish juda og’ir, Panjobning issiqligi begona va izolyatsiya sezilarli edi – ayniqsa, asosan uy hayoti bilan cheklangan ayollar uchun.
Ludhianada oylar o’tishi bilan dastlabki yengillik zerikishga yo’l ochdi.
Erkaklar uzoq soatlar ishlashdi, ayollar esa til va izolyatsiya bilan cheklangan holda uy ishlariga rioya qilishdi.
1939 yil sentyabr oyida Gitler Polshaga bostirib kirdi. Bir necha kundan keyin Britaniya Germaniyaga urush e’lon qildi – Britaniya parlamenti Hindistonni mojaroga tortdi. 2,5 milliondan ortiq hindistonlik urushda xizmat qildi, 87 000 nafari hech qachon qaytib kelmadi.
Ludhianada urushning voqeligi tezda yuzaga keldi.
1940 yilga kelib, yangi siyosatlar barcha german fuqarolarini – yahudiy yoki yo’q – internirlash lagerlariga buyurdi.
Vaxler va Shafranek oilalari zo’rlik bilan Poonaga (hozirgi Pune) yaqinidagi Purandhar internirlash lageriga ko’chirildi va u erda kerosin lampalari va minimal qulayliklari bo’lgan oddiy kazarmalarda joylashtirildi. Ular hech qanday jinoyat sodir etishmagan – faqat noto’g’ri pasportga ega edilar.
Oxir-oqibat, to’lovli ish topishsa, ozod qilish mumkin bo’ldi.
Alfred va Zigfrid Shafranek Bangalorda yangi faner biznesini boshqarishda rol o’ynashdi va u erga oilalari bilan ko’chib o’tishdi va hamma narsani qaytadan boshlashdi. Vaxler oilasi 1942 yilda Alfred Karachi shahrida ish topgandan so’ng lagerdan chiqib ketdi. Ikki oila hech qachon uchrashmadi.
Purandhar lageri urush tugaganidan deyarli bir yil o’tib, 1946 yilda yopildi.
1948 yilda Alfred Vaxlerning amakivachchasi oila uchun AQShda qochqin vizalariga homiylik qildi. O’sha oktyabr oyida ular Karachidan uchib ketishdi va hech qachon Hindistonga qaytib kelishmadi. Shafraneklar Bangalorda muvaffaqiyatli faner korxonasidan so’ng 1947 yilda Avstraliyaga ko’chib o’tishdi.
Kitobni tadqiq qilayotganda Gupta Aleks Vaxler bilan uchrashdi – uning otasi Alfred ham Kundanlal o’zining kichkina 120 kvadrat futlik ofisida bir vaqtlar ishlatgan Birmadan keltirilgan tik yozuv stolini yasagan edi. (Alfred 1973 yilda vafot etgan.)
«10 yoshidan beri AQShda yashab, hozir sakson yoshdan oshgan Aleks Vaxler hanuzgacha Hindistondagi hayotini sog’inadi, hind restoranlarida ovqatlanadi, hindlar bilan uchrashishdan xursand bo’ladi va ularni o’zbek tilini bilishi bilan hayratda qoldiradi», deb yozadi Gupta.
Ludhianada Kundanlal qizlari uchun uyda maktab ochdi, ko’p o’tmay uni Panjobning eng qadimgi maktablaridan biriga aylantirdi – u hali ham 900 nafar talaba bilan ishlaydi. Uning rafiqasi Sarasvati tobora chekinib bordi va depressiya bilan kurashdi.
Kundanlal va Sarasvatining besh farzandi bor edi, jumladan to’rt qizi. 1965 yilda Sarasvati ayvonlaridan fojiali yiqilishdan keyin vafot etdi. U so’nggi yillarini oiladan hissiy jihatdan uzoqlashgan holda sukutda o’tkazdi. Kundanlal bir yil o’tib, 73 yoshida yurak xurujidan vafot etdi.
«Passiv tomoshabin» tushunchasi Kundanlal uchun qoralandi. Agar u biror narsa yoki kimdir e’tibor talab qilsa, u muammoning kattaligidan qo’rqmasdan, unga e’tibor qaratdi», deb yozadi Gupta.
Uning merosi nafaqat biznes, balki sokin qarshilik, rahm-shafqat va e’tiqod bo’lgan odamga munosib epitafiya.
Brunel tomonidan ishlab chiqilgan Cirencesterning Eski stantsiyasi shahar tarixining bir qismi sifatida qayta ochiladi.
Jasprit Bumrahning inningdagi birinchi darvozasi Brydon Carsening barcha qismlarini mag’lub etadigan va Angliyani 182-9 ga qoldiradigan ajoyib yorkerdir.
Hindistonlik Vashington Sundar birin-ketin Jo Rut va Jeymi Smitni olib tashlaganiga guvoh bo’ling va Angliyani 164-6da muammoga soling.
Garri Bruk tajovuzkor supurish uchun boradi va uning o’rta to’siqini Akash Deep urib tushiradi, natijada Angliya Edgbastonda 87-4ga tushib qoladi.
Muhammad Siraj Edgbastondagi uchinchi sinovda darvozani nishonlayotganda Angliyaning Ben Dakett yuziga tushadi.