Yillar davomida chegara nizolari bilan ajralib turgan Hindiston va Xitoy asta-sekin munosabatlarni normallashtirish sari harakat qilayotganga o’xshaydi, garchi jiddiy muammolar va o’zaro shubhalar saqlanib qolmoqda.
Hindistonning ikki yuqori martabali amaldorining yaqinda Xitoyga tashriflari ikki tomonlama aloqalarning erishi ehtimolini ko’rsatuvchi ijobiy signal sifatida talqin qilindi.
Iyun oyida Hindiston Milliy xavfsizlik bo’yicha maslahatchisi Ajit Doval va Mudofaa vaziri Rajnath Singx ham Shanxay Hamkorlik Tashkiloti (ShHT) bilan bog’liq yig’ilishlar uchun Xitoyga alohida tashrif buyurishdi.
Xitoy, Rossiya, Eron va Pokiston kabi 10 a’zoni o’z ichiga olgan Evroosiyo xavfsizlik ittifoqi bo’lgan ShHT Singxning tashrifini osonlashtirdi, bu esa Hindistonning yuqori martabali rasmiysi tomonidan Xitoyga besh yil ichida amalga oshirilgan birinchi shunday ishtirok edi.
Hindiston-Xitoy ziddiyatlarining asosiy manbai ularning aniqlanmagan 3440 km (2100 milya) chegarasida yotadi. Daryolar, ko’llar va qor bilan qoplangan tog’lar bilan ajralib turadigan erlar chegaraning tez-tez o’zgarishiga olib keladi, bu esa askarlar o’rtasida yaqin uchrashuvlarga va vaqti-vaqti bilan sodir bo’ladigan to’qnashuvlarga olib keladi.
2020-yil iyun oyida vaziyat keskinlashdi, o’shanda kuchlar Ladakhdagi Galvon vodiysida to’qnash kelishdi, bu esa 1975-yildan beri birinchi o’lim bilan yakunlangan to’qnashuvga olib keldi, kamida 20 hind va to’rt xitoy askari hayotdan ko’z yumdi. Keyinchalik to’qnashuvlar turli joylarda sodir bo’ldi.
Biroq, geosiyosiy voqeliklar va joylardagi zaruratlar ikkala davlatni bir necha frontlarda umumiy til topishga undagan ko’rinadi.
O’tgan yilning oxirida Hindiston va Xitoy Ladakhdagi asosiy tortishuv masalalari bo’yicha kelishuvga erishdi.
Yanvar oyida Dehli va Pekin 2020-yilgi to’qnashuvdan keyin joriy etilgan to’g’ridan-to’g’ri reyslarni tiklash va viza cheklovlarini yumshatishga kelishib oldilar.
O’sha oyda hind ziyoratchilariga olti yillik tanaffusdan so’ng Tibet avtonom rayonidagi muqaddas tog’ bo’lgan Kaylash tog’i va muqaddas ko’lga tashrif buyurishga ruxsat berildi.
Biroq, ekspertlar to’siqlar mavjudligini ta’kidlamoqda.
Xitoy Hindistonning ikkinchi yirik savdo hamkori bo’lib, o’tgan yili ikki tomonlama savdo hajmi 127 milliard dollardan (93,4 milliard funt sterling) oshdi. Hindiston Xitoy importiga, xususan, noyob yer minerallariga katta bog’liq.
Shunday qilib, chegara hududlarida tinchlik iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish uchun zarurdir.
Tayvanga tobora ko’proq e’tibor qaratayotgan Pekin, hech bo’lmaganda hozircha Hindiston bilan Himolay chegarasida barqarorlikni xohlaydi.
Strategik darajada, Xitoy G’arb davlatlari o’zining yuksalishi va ta’sirining kengayishiga qarshi turish uchun Hindistondan foydalanayotganidan shubhalanmoqda.
Shuning uchun, chegara nizosini hal qilishdan tashqari, Pekin boshqa sohalarda ham taraqqiyotga erishishga intilmoqda, Dehlining AQSh va uning ittifoqchilariga xavfsizlik uchun tobora ortib borayotgan ishonchini kamaytirishga umid qilmoqda.
Bunga Xitoy eksportining ko’payishi, Hindistonga ko’proq investitsiyalar kiritilishi va xitoylik muhandislar va ishchilar uchun viza cheklovlarining bekor qilinishi kiradi. (Hindiston 2020-yilgi to’qnashuvdan so’ng ko’plab xitoylik ilovalarni taqiqladi va xavfsizlik sabablarini ko’rsatib, Xitoy investitsiyalarini chekladi).
Tez o’zgarayotgan geosiyosat, xususan, AQShdagi vaziyat, ekspertlarning fikriga ko’ra, Dehlini Xitoy bilan aloqa o’rnatishga undadi.
«Hindiston o’zini [AQShning] juda yaqin strategik ittifoqchisi bo’ladi deb hisoblardi, lekin u Vashingtondan kutgan darajadagi yordamni olmadi», dedi Nyu-Yorkdagi Albany universiteti professori Kristofer Klari BBCga.
May oyida Pokiston bilan so’nggi chegara ziddiyatlari davrida Dehli Pekin va Islomobod o’rtasida o’sib borayotgan harbiy hamkorlikni ham kuzatdi, Pokiston Xitoyda ishlab chiqarilgan qiruvchi samolyotlar, havo mudofaa tizimlari va havo-havo raketalarini joylashtirdi.
Mojarodan so’ng, Tramp bir necha bor ikki tomon o’rtasida o’t ochishni to’xtatish bo’yicha vositachilik qilganini da’vo qildi.
Bu Dehlini noqulay ahvolga solib qo’ydi, chunki u janglarni to’xtatish uchun Pokiston rasmiylari bilan bevosita aloqada bo’lganini ta’kidlamoqda va uchinchi tomon vositachiligini qat’iyan rad etadi.
Bir necha hafta o’tgach, Tramp Pokiston armiyasi boshlig’i Asim Munirni Oq uyda tushlikka taklif qildi, bu Dehlini juda xafa qildi.
Shu bilan birga, AQSh va Hindiston savdo kelishuviga erishish uchun qizg’in muzokaralar olib bormoqda. Tramp, agar kelishuv 1-avgustga qadar amalga oshirilmasa, Hindistonni ham o’z ichiga olgan bir nechta davlatga o’zaro tariflar joriy etish bilan tahdid qildi.
«Prezident Trampning Hindiston va Pokiston o’rtasidagi vositachilik va savdo muzokaralari haqidagi bayonotlarini hisobga olgan holda, Dehlida hozir Xitoy kabi davlatlar bilan aloqa o’rnatish vaqti degan fikr bor», dedi Klari.
Strategik ekspertlarning ta’kidlashicha, Vashington Dehlini tobora kuchayib borayotgan Xitoyga qarshi himoya sifatida ko’radi. Biroq, AQSh prezidentining oldindan aytib bo’lmasligini hisobga olgan holda, Dehlida AQSh Hindistonni Xitoy bilan bo’lajak har qanday mojaro paytida qanchalik qo’llab-quvvatlashi borasida shubhalar paydo bo’ldi.
AQSh, Yaponiya, Avstraliya va Hindistonni o’z ichiga olgan to’rt tomonlama xavfsizlik dialogi – «Quad» nomi bilan mashhur – Tramp ma’muriyatining ikkinchi muddati davomida orqa o’ringa tushib qoldi.
«So’nggi yillarda Xitoy ShHT va rivojlanayotgan iqtisodiyotlarning BRICS guruhi kabi boshqa ko’p tomonlama tashkilotlarda o’z ta’sirini sezilarli darajada oshirdi», dedi Hindistonning sobiq yuqori martabali diplomati Punchok Stobdan.
Shuning uchun Hindiston pragmatik yondashuvni qo’llamoqda, deb taklif qildi u.
«Shu bilan birga, u ichki sabablarga ko’ra Xitoyning talablariga juda ko’p yon berayotgan bo’lib ko’rinishni xohlamaydi», deya qo’shimcha qildi u.
AQShdan tashqari, Hindiston Ukrainadagi urush tufayli Pekin bilan Rossiyaning ittifoqini ham diqqat bilan kuzatib bormoqda, bu uning uzoq yillik ittifoqiga va asosiy qurol yetkazib beruvchi rolida o’z ta’sirini ko’rsatdi.
Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishiga javoban G’arb sanksiyalari Moskvoning energiya eksporti uchun Xitoyga qaramligini oshirdi.
Moskva shuningdek, muhim import va investitsiyalar uchun Pekinning yordamiga tayanadi, bu Dehlida Kremlning Xitoy ishtirokidagi kelajakdagi har qanday to’qnashuvdagi pozitsiyasi borasida xavotir uyg’otmoqda.
Xitoy o’zining sanoat qudratidan importiga bog’liq bo’lgan davlatlarga bosim o’tkazish uchun foydalanmoqda va Hindiston kabi davlatlar ushbu cheklovlar ularning iqtisodiy o’sishiga to’sqinlik qilishi mumkinligidan xavotirda.
«Yaqinda Xitoy Hindistonga qarshi savdoni vosita sifatida qo’lladi, bu Hindistonning ishlab chiqarish va qishloq xo’jaligi sektorlariga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan noyob yer magnitlari va o’g’itlar kabi muhim eksportni to’xtatdi», deb tushuntirdi janob Stobdan.
Noyob yer magnitlari, ayniqsa, avtomobilsozlik, maishiy texnika va toza energiya sohalari uchun juda muhimdir. Xitoy aprel oyidan boshlab import cheklovlarini joriy qildi va kompaniyalardan ruxsat olishni talab qildi.
Hindiston avtomobil sanoati assotsiatsiyasi, agar cheklovlar tezda yumshatilmasa, ishlab chiqarish jiddiy ta’sir ko’rsatishi mumkinligi haqida ogohlantirdi. Ushbu xavotirlardan so’ng, Hindiston hukumati Pekin bilan muzokaralar olib borayotganini bildirdi.
Xitoy savdoni kuchaytirishga intilayotgan bo’lsa-da, Hindiston bilan boshqa hududiy nizolar bo’yicha murosaga kelishga tayyorligini bildirmadi.
So’nggi yillarda Xitoy tobora ko’proq Hindistonning shimoli-sharqiy shtati Arunchal-Pradesh ustidan o’z da’vosini bildirmoqda, Pekin uni Tibetning janubiy qismi deb ataydi.
Dehli Arunchal-Pradesh Hindistonning ajralmas qismi ekanligini ta’kidlamoqda va uning aholisi o’z shtat hukumatini saylash uchun muntazam ravishda saylovlarda qatnashishini ta’kidlamoqda, bu murosaga o’rin qoldirmaydi.
«Agar Xitoy va Hindiston suverenitet tushunchasidan voz kechmasa, ular abadiy kurashishda davom etadilar. Agar ular Janubiy Tibet [Arunchal-Pradesh] bo’yicha kelishuvga erisha olsalar, ikki davlat barqaror tinchlikka erishishi mumkin», dedi Shanxaydagi Fudan universiteti professori Shen Dingli BBCga.
Hozircha Dehli ham, Pekin ham o’zlarining hududiy nizolari yaqin orada hal qilinishi dargumonligini tan olmoqda.
Ular o’zaro manfaatli ishchi munosabatlarini o’rnatishga tayyor ko’rinadi, ziddiyatlardan qochishga va qo’llab-quvvatlash uchun global kuch blokiga tayanishdan qochishga intiladi.
BBC News India-ni quyida kuzatib boring:Instagram,YouTube,Twitter vaFacebook.
Yangi direktor o‘rinbosarining aytishicha, uning tashkiloti 2024 yilda Trampning mitingida sodir bo‘lgan zo‘ravonlik uchun “to‘liq javobgar” bo‘lgan.
Videoda AQShning Shimoli-sharqiy qismining bir qator hududlariga bo‘ronlar va suv toshqinlari urilganda, Boui shahri uzra suzib yurgan hodisa aks etgan.
Qutqaruv ishlarida 2100 dan ortiq qutqaruvchi, xususiy vertolyotlar, dronlar, qayiqlar va jasadni aniqlovchi itlar ishtirok etdi.
Angliyalik boulingchi va BBC Sport eksperti Mark Vudning aytishicha, Jofra Archer Angliya uchun to’rt yildan so’ng birinchi marta Lord’sda Hindistonga qarshi uchinchi test o’yinida harakatga qaytganida ‘biror narsani isbotlamoqchi’ bo’ladi.
Jo Rut Lord’sda Hindistonga qarshi uchinchi test o’yinining birinchi kuni oxirida Angliya 251-4 hisobida yopilganida 99 ta gol urmasdan qoldi.