Braziliyalik sartarosh Larisa Neri bu hafta Hindistonda kutilmagan bahs markazida qoldi. Uning saylov firibgarligi haqidagi ayblovlarda ishlatilgan surati butun mamlakat bo’ylab sarlavhalarga aylandi. BBC bilan suhbatda Neri uning dastlabki reaksiyasi ishonchsizlik bo’lganini, buni xato yoki hazil deb rad etganini aytdi.
Biroq, vaziyat tezda keskinlashdi, chunki uning ijtimoiy media akkauntlari xabarlar va Instagramdagi teglar bilan to’lib ketdi.
«Avvaliga bir nechta tasodifiy xabarlar edi. Men ularni meni boshqa birov bilan adashtirishgan deb o’yladim», dedi u BBCga. «Keyin ular menga yuzim katta ekranda paydo bo’lgan videoni yuborishdi. Dastlab bu AI yoki qandaydir hazil deb o’yladim. Ammo ko’plab odamlar bir vaqtning o’zida xabar yuborishni boshlagach, bu haqiqat ekanligini angladim.»
Braziliyaning janubi-sharqidagi Minas Gerais shtatining poytaxti Belo Horizonteda yashovchi va hech qachon Hindistonga bormagan Neri, vaziyatni tushunish uchun Googlega murojaat qildi.
Bahs Hindiston muxolifati rahbari Rahul Gandining chorshanba kuni bo’lib o’tgan matbuot anjumanidan kelib chiqqan. Gandi Bosh vazir Narendra Modining BJP partiyasini va Saylov komissiyasini (SK) o’tgan yili Haryana shtatida bo’lib o’tgan saylovlarda soxtalashtirishda aybladi. BJP bu ayblovlarni rad etdi.
Matbuot anjumanidan ko’p o’tmay, Haryana bosh saylov komissari X da post joylashtirdi, shu jumladan Gandiga avgust oyida yuborilgan maktub ham. Maktubda Gandidan «kerakli tartib-qoidalarni boshlash uchun» saylash huquqiga ega bo’lmagan saylovchilarning ismlarini o’z ichiga olgan qasamyodni imzolash so’ralgan. Idora Gandi tomonidan qilingan aniq ayblovlarga ham, Nerining ishi bo’yicha ham izoh bermadi. BBC Saylov komissiyasidan javob olish uchun murojaat qildi.
Gandi avgust oyining boshidan beri Saylov komissiyasiga qarshi «ovoz o’g’irligi» bo’yicha bir qator ayblovlar qo’ymoqda.
Yaqinda bergan bayonotlarida Gandi uning jamoasi Saylov komissiyasining saylovchilar ro’yxati ma’lumotlarini tekshirib, 20 million saylovchidan taxminan 2,5 million noto’g’ri yozuvlarni aniqlaganini aytdi. Bu qoidabuzarliklar orasida dublikatlar, ommaviy saylovchilar va haqiqiy bo’lmagan manzillar ham bor edi. U partiyasining Haryana saylovida mag’lubiyatini saylovchilar ro’yxatining shu taxminiy manipulyatsiyasi bilan izohladi.
O’z da’volarini asoslash uchun u katta ekranda bir nechta slaydlar taqdim etdi. Bir slaydda Gandi Nerining katta tasviri oldida turganini ko’rsatdi, boshqasida esa 22 ta turli ism va manzillarga ega bo’lgan, barchasida uning fotosurati ishlatilgan saylovchilarning to’plami namoyish etildi.
«Bu ayol kim? U necha yoshda? U Haryana shtatida 22 marta ovoz beradi», deb so’radi Gandi.
Uning tushuntirishicha, braziliyalik fotosuratchi Mateus Ferrero tomonidan olingan ayolning bitta stok surati turli nomlardagi bir nechta saylovchilar ro’yxatida qayta-qayta ishlatilgan. U Nerini saylovchilar ro’yxatida Seema, Sviti va Sarasvati kabi turli nomlar ostida paydo bo’lgan model sifatida ta’rifladi.
29 yoshli ayol BBCga fotosurat haqiqatan ham uniki ekanligini tasdiqladi. «Ha, bu men. Ancha yoshroqman, lekin bu men. Rasmlardagi odam menman.»
U model emas, sartarosh bo’lib ishlashini va fotosurat 2017 yil mart oyida, u 21 yoshda bo’lganida, uyining tashqarisida olinganligini aniqlik kiritdi. Nerining so’zlariga ko’ra, fotosuratchi «meni chiroyli deb o’yladi va mendan suratga tushishni so’radi».
Endi, yillar o’tib, «Hindistondan kelgan odamlarning, ularning ko’pchiligi jurnalistlar»ning so’nggi ikki kun ichida ko’rsatgan e’tibori uni qo’rqitib yubordi.
«Men qo’rqib ketdim. Bu men uchun xavfli yoki bu haqda gapirish u erdagi kimgadir zarar etkazishi mumkinmi, bilmayman. Qaysi biri haq yoki noto’g’ri ekanligini bilmayman, chunki men ishtirok etayotgan tomonlarni bilmayman», dedi u.
«Men ertalab ishga bormadim, chunki mijozlarimdan kelgan xabarlarni ham ko’ra olmadim. Ko’plab jurnalistlar menga qo’ng’iroq qilishdi. Ular men ishlaydigan joyning raqamini topishdi.»
«Men profilimdan salon nomini olib tashlashimga to’g’ri keldi, chunki ular mening ish joyimni bezovta qilishayotgan edi. Hatto xo’jayinim ham men bilan gaplashdi. Ba’zi odamlar bunga mem sifatida qarashadi, lekin bu menga professional tarzda ta’sir qilmoqda.»
Nerining suratini olgan Mateus Ferrero ham to’satdan e’tiborning kuchayishidan hayratda qolgan. Yaqinda uning eslashicha, Hindiston faqat 2009 yilda mashhur bo’lgan Braziliya teleseriali Caminho das Índiasni esga solgan.
U hali ham minglab kilometr uzoqlikda joylashgan mamlakatda so’nggi kunlarda ro’y bergan voqealarni tushunishga harakat qilmoqda.
Ferrero BBCga bir hafta oldin Hindistondan odamlar unga murojaat qilib, fotosuratdagi ayolning shaxsini so’rashganini aytdi.
«Men javob bermadim. Men birovning ismini shunchaki aytmayman. Va men bu do’stimni yillar davomida ko’rmaganman», dedi u. «Men bu firibgarlik deb o’yladim. Men uni blokladim va xabar berdim.»
Biroq, Gandining matbuot anjumanidan beri «vaziyat portladi».
«Odamlar menga Instagram va Facebookda qo’ng’iroq qilishdi. Bu dahshatli edi. Nima bo’layotganini tushunish uchun Instagramimni o’chirib tashladim. Keyin Google orqali qidirib ko’rdim va nima bo’layotganini angladim, lekin dastlab hech narsa bilmasdim.»
Ferreroning so’zlariga ko’ra, ba’zi veb-saytlar Nerining surati bilan birga uning rasmlarini ruxsatsiz joylashtirgan. «Odamlar memlar qilishdi, masalan, uni o’yin shousi haziliga aylantirishdi. Bu bema’nilik.»
2017 yilda o’sha paytda endigina rivojlanayotgan fotosuratchi Ferrero o’zi tanigan Nerini fotosessiyaga taklif qildi. Ferreroning aytishicha, u fotosuratlarni o’zining Facebook sahifasida baham ko’rgan, shuningdek, ularni Unsplash – fotosuratlar almashish veb-saytida uning roziligi bilan joylashtirgan.
«Fotosurat portladi… taxminan 57 million marta ko’rildi», dedi u.
O’shandan beri u Unsplash akkauntidagi havolani olib tashladi, lekin avval olingan skrinshotlarni baham ko’rdi, ular Nerining xuddi shu suratga olingan boshqa fotosuratlarini ko’rsatdi.
«Men ularni qo’rquvdan o’chirdim, chunki fotosuratlar noto’g’ri ishlatilayotgan edi. Boshqa suratga olgan odamlarim bilan ham shunday bo’lishini tasavvur qilib qo’rqib ketdim. O’zimni bosqinga uchragandek his qildim. Menga ko’plab tasodifiy odamlar kelishdi. Siz ‘Men biror noto’g’ri ish qildimmi?’ deb o’ylaysiz. Lekin men qilmadim. Platforma ochiq edi va men millionlab boshqalar kabi yukladim.» U hozirda uning fotosuratlari bilan asl Facebook postini shaxsiy qilib qo’ydi.
«Odamlar sizning Twitteringizga, Facebookingizga, shaxsiy Instagramingizga kirishini ko’rsangiz, vahima qilasiz. Birinchi reaksiya hamma narsani o’chirib tashlash va keyin tushunishdir. Ba’zi odamlar buni kulgili deb o’ylashdi, xuddi serialga o’xshab, lekin men o’zimni bosqinga uchragandek his qildim.»
Na Ferrero, na Neri hech qachon Hindistonga bormagan va dunyoning boshqa chekkasida sodir bo’lgan narsa ularning hayotini qanday qilib ostin-ustun qilib yuborishi mumkinligini tushunishga hali ham harakat qilishmoqda.
Biz Ferrerodan agar bularning barchasi saylov firibgarligini ochishga yordam bersa, bu ijobiy bo’ladimi, deb so’radik?
«Ha, menimcha, bu ijobiy bo’ladi. Lekin men tafsilotlarni yaxshi bilmayman», dedi u.
Hech qachon mamlakatdan tashqariga chiqmagan Neri shunday deydi: «Bu mening haqiqatimdan uzoq. Men hatto Braziliyada ham saylovlarni kuzatmayman, boshqa mamlakatda esa umuman.»
«Fung-vong» to’foni Filippinga yetib keldi, u erda 900 000 dan ortiq odam evakuatsiya qilindi.
«Aston Villa» muxlislari guruhi Punjabi Villans chekni topshirishdan «g’ururga to’lib-toshganini» aytmoqda.
Direktor o’zining davomini to’g’ri bajarish bosimi ostida, shu bilan birga «Rojdestvo qo’shig’i» ni qayta tasavvur qilish ustida ishlamoqda.
Myanmaning firibgar klanlari Xitoy davlat televideniesi nurida adolatga tortilmoqda.
Millionlab hindistonliklar uchun Amar Chitra Katha din, mifologiya va tarix haqidagi hikoyalarga yo’l ochib berdi.