U ilk bor MiG-21 ning forsajini yoqqanida, tovush tezligidan ikki barobar tezlikda Yer yuzidan 20 kilometr balandlikka ko’tarilib, yosh qiruvchi uchuvchi o’zini og’irlikdan butunlay xalos bo’lgandek his qildi, go’yo o’zi kesib o’tayotgan osmonning o’zi ozod qilgandek.
«Mach 2 tezligida qorinda bir qanday yengillikni his qilasiz. MiG-21 ning bu tezlikdagi burilish radiusi ancha katta – keskin burilish to’liq yoyni tugatishdan oldin sizni ko’p kilometrlarga olib ketishi mumkin», – deydi havo marshali (iste’fodagi) Prithvi Singh Brar. U 1960-yilda Harbiy havo kuchlariga kirgan, 1966-yilda Sovet jetiga o’tgan va keyingi 26 yil davomida uni boshqargan.
«Men MiG-21 ni qush osmonni qanchalik sevsa, shunday ishtiyoq bilan uchirishni qadrladim. Jangda u mening himoyachim edi – lochin qushga tahdid solganda, aqlli qush qochib qutuladi. MiG-21 men uchun shuni anglatardi», – dedi u.
Olti o’n yillik davomida ham hayrat, ham keyinchalik mashhurlikka erishgan Hindistonning eng mashhur harbiy samolyoti shu juma kuni so’nggi parvozini amalga oshirishga tayyor. O’zining eng yuqori cho’qqisida MiG-21 Hindiston Havo Kuchlarining (IAF) asosini tashkil etdi va uning qiruvchi samolyotlar parkining uchdan ikki qismini tashkil etdi. U o’z uchuvchilari orasida qat’iy sadoqatni shakllantirdi, ammo keyingi yillarda bir qator halokatli hodisalardan so’ng «uchuvchi tobut» degan qorong’u nomga ham sazovor bo’ldi.
Rasmiy yozuvlarga ko’ra, Hindiston 1966-yildan 1980-yilgacha bo’lgan davrda turli modellardagi 872 ta MiG samolyotini sotib olgan.
1971–72-yillardan 2012-yil apreligacha 482 ta MiG halokati qayd etilgan bo’lib, natijada 171 nafar uchuvchi, 39 nafar tinch aholi vakili, sakkiz nafar xizmatchi va bir nafar ekipaj a’zosi halok bo’lgan, «bunga ham inson omili, ham texnik nosozliklar sabab bo’lgan». Rasmiy ma’lumotlar o’shandan beri yangilanmagan.
«MiG-21 aralash merosga ega. Qiruvchi samolyot IAF ning asosiy tayanchi bo’lib, Hindistonning 1965-yildagi Pokiston bilan bo’lgan urushidan beri barcha mojarolarida turli rollarni o’ynadi», – deydi Eurasia Group geopolitik xavf-xatar konsalting kompaniyasi tahlilchisi Rahul Bhatia. «Biroq, 2000-yillarning boshidan boshlab, qiruvchi samolyot o’zining yuqori halokat darajasi bilan ko’proq tanila boshladi. Uchuvchilar MiG-21 ni iliqlik bilan eslashsa-da, samolyot maslahat berilgandan ko’ra ancha uzoqroq xizmatda qoldi», – deya qo’shimcha qiladi u.
Dastlab sovetlar tomonidan ishlab chiqilgan va 1963-yilda taqdim etilgan igna burunli MiG-21 juda ingichka, balandlikda juda tez va favqulodda ko’tarilish tezligiga ega edi. O’zining eng yuqori cho’qqisida jet 50 dan ortiq havo kuchlari – Sovet Ittifoqi, Xitoy va Hindistondan tortib Misr, Iroq va Vyetnamgacha bo’lgan davlatlarda xizmatda bo’lgan va bu uni tarixda eng ko’p ishlatiladigan tovushdan tez uchuvchi samolyotlardan biriga aylantirgan.
Hindistonda, davlatga tegishli bo’lgan Hindustan Aeronautics Limited (HAL) 1960-yillarning o’rtalarida litsenziya asosida ishlab chiqarishni boshlagan, MiG-21 IAF eskadronlarining asosiga aylandi va bir qator jangovar rollarda o’zining ko’p qirraliligi uchun qadrlanadi.
Uchuvchilar MiG-21 ning kokpitini qulaylik nuqtai nazaridan unchalik taklif qila olmaydigan narsa sifatida ta’riflaydilar – shunchaki atrofni o’rab turgan osmon bilan bitta o’rindiq.
Rus qishlari uchun mo’ljallangan konditsioner Hindistonning jazirama yozida o’zini oqlamadi. Havo marshali (iste’fodagi) Vinod K. Bhatianing so’zlariga ko’ra, pastroq balandliklarda kokpitlar ko’pincha bo’g’ilib qolgan va uchuvchilar bitta parvoz paytida bir kilogramm yoki undan ko’proq vazn yo’qotishi mumkin edi.
«Mening parvozlarimning aksariyati taxminan 30 daqiqa davom etdi, shuning uchun noqulaylikni bartaraf etish mumkin edi. Biroq, oxir-oqibat, bularning barchasi tajribaning bir qismi edi va baribir zavqli edi», – dedi u.
Dastlab tezlik va qisqa masofaga ko’tarilish uchun mo’ljallangan yuqori balandlikdagi tutqich bo’lgan MiG-21, dushmanni tezda bog’lash uchun IAF tomonidan yaqin janglar va yerga hujum missiyalari uchun tezda moslashtirildi.
Pokiston bilan 1971-yilgi urushga kelib, u qo’rqinchli ko’p rolli qiruvchi samolyotga aylandi, garchi 1965-yilgi mojaroda u hali nisbatan yangi tutqich edi. MiG-21 shuningdek, Hindistonning Rossiya bilan mudofaa aloqalarini shakllantirdi va o’zining aerokosmik sanoatining o’sishini katalizladi.
«Biz samolyotni Hindiston sharoitlariga ajoyib tarzda moslashtirdik. Uning dizayn cheklovlari va yaqin janglarga mos kelmasligiga qaramay, biz uning imkoniyatlarini Rossiya sinovchi uchuvchilari va qo’llanmalarining doirasidan tashqariga chiqardik va yaqin jangovar parvozlarda ajoyib mahoratga erishdik», – deydi Havo marshali Brar.
Bu moslashuvchanlik uning 1971-yilgi urushdagi rolini belgilab berdi. MiG-21 lar Pokiston hududining ichki qismida past darajadagi tungi zarbalarni amalga oshirdi. Bir formatsiya Dakadagi gubernatorning qarorgohiga hujum qilib, uning tomidagi shamollatish teshiklaridan raketalarni o’tkazdi.
«Har bir samolyotda ikkita 500 kg lik bomba bor edi va men shunday missiyalarning uchtadan to’rttasini uchirdim. Amritsardan uchib, biz 35 daqiqa ichida Pokistonga kirdik, 250 km chuqurlikdagi nishonlarimizga zarba berdik va Rojastandan qaytdik – eng qisqa yo’l», – deya eslaydi Havo marshali Brar.
Har bir qiruvchi samolyot o’ziga xos xususiyatlarga ega va MiG-21 bundan mustasno emas edi – tez pasayish va hatto yuqori tezlikda to’xtab qolish uning tabiatiga xos edi, deydi Havo marshali Bhatia. «Uni o’zlashtiring, hurmat qiling va u uchish uchun ajoyib samolyot edi», deydi u.
Uni uchirgan uchuvchilar uchun MiG-21 ning keyingi yillarda obro’sining dog’ tushishi asossizdir. «Ommaviy axborot vositalari samolyotni keragidan ortiq tanqid qildi», dedi ulardan biri.
Mudofaa tahlilchisi Rahul Bedining ta’kidlashicha, «MiG-21 atrofida ko’plab o’limlar bilan bog’liqligi sababli noto’g’ri nostalji bor». Ko’pchilik tez-tez sodir bo’ladigan halokatlarni eskirgan samolyot korpuslari va uzoq muddatli texnik xizmat ko’rsatish davrlari bilan bog’laydi.
«MiG-21 ning asosiy muammosi uning dvigateli va yuqori qo’nish tezligida edi, bu qisqa uchish-qo’nish yo’laklarida pasayishni qiyinlashtirdi va ko’plab baxtsiz hodisalarga sabab bo’ldi – ko’pincha uchuvchi xatosi bilan bog’liq. Qiruvchi samolyotlarni iste’foga chiqarishga urinishlar doimiy ravishda samarasizlik va byurokratik to’siqlar bilan kechiktirildi», – deydi janob Bedi.
Havo kuchlari almashtirish imkoni yo’qligi sababli MiG-21 ning xizmat muddatini qayta-qayta uzaytirishga majbur bo’ldi. Uni almashtirish uchun mo’ljallangan yengil jangovar samolyot 1981-yilda ishlab chiqilgan, 2001-yilda birinchi marta uchgan va hatto hozir ham, o’n yillar o’tgach, faqat ikkita eskadron ishlamoqda.
O’zining oxirgi ikkita MiG-21 eskadronining iste’foga chiqishi bilan Hindiston endi o’zining tasdiqlangan 42 tadan kam bo’lgan 29 ta qiruvchi bo’linmani ishlatadi. Biroq, uni boshqargan uchuvchilar uchun MiG-21 shunchaki mashinadan ko’ra ko’proq narsa edi – u osmondagi sherik edi.
Havo marshali Brar bu aloqani bevosita boshdan kechirdi va 2000-yil iyul oyida nafaqaga chiqishidan ikki kun oldin Chandigardan so’nggi parvozini amalga oshirdi.
«Men yana havoda edim, xuddi qush oxirgi parvozini qilgandek. Qo’nganimdan va kokpitdan chiqqanimdan so’ng, men o’zimni butunlay xotirjam his qildim.»
BBC News India ni kuzatib boring Instagram, YouTube, X va Facebook.
AQSh prezidenti AQSh Turkiya sanksiyalarini bekor qilib, unga F-35 samolyotlarini sotib olishga ruxsat berishi mumkinligini aytdi.
So’nggi yillardagi Himoloy mintaqasida bo’lib o’tgan eng halokatli noroziliklarda to’rt kishi halok bo’ldi va o’nlab odamlar jarohatlandi.
Hindiston sudi X tomonidan hukumat portaliga qarshi ochilgan ishni rad etdi, u senzura uchun ishlatilgan deb bahslashdi.
Rossiya fuqarosi Lyudmila Zavada, 31 yosh, 2005 yil iyul oyida Ispaniyaning shimoli-sharqiy qismidagi yo’lda o’lik holda topilgan.
Ochuvchi Abxishek Sharma yarim asrlik to’p surdi va Kuldeep Yadav uchta darvozani oldi, chunki amaldagi chempion Hindiston Dubayda Bangladeshni mag’lub etdi