Эритрея президенти Исайяс Афеверки, бир пайтлар ислоҳотчи етакчи сифатида мақталган бўлса-да, 32 йиллик ҳукмронлиги давомида кутилмаган ҳолатларни кўрсатди.
У асосан пойтахт Асмэрадан 20 км узоқликдаги қишлоқ жойдаги дам олиш масканида яшайди. Ҳокимият фақат унинг қўлида, 2018 йилдан бери вазирлар мажлислари ўтказилмаяпти. Унинг якка жойлашган яшаш жойига доимий равишда мансабдор шахслар ва ардоқли меҳмонлар ташриф буюришади, шунингдек, оддий эритрейликлар ҳам – кўпинча бефойда – унинг ёрдамига муҳтож бўлишади.
79 ёшли Афеверки ҳеч қачон сайловда иштирок этмаган ва горизонтда ҳеч қандай ўзгариш кутилмаяпти. Бироқ, 1990-йиллар бутунлай бошқача манзарани тақдим этган.
1991 йилда 45 ёшли Афеверки Эритрея халқ озодлик фронтини (ЭҲОФ) бошқариб, Эфиопияни мағлуб этди. Унинг жозибадорлиги мамлакат ичида ва халқаро миқёсда умид уйғотди.
1993 йилда Қоҳирадаги дунё майдонига чиқишида у ҳокимиятга ёпишиб олган кекса африка етакчиларини танқид қилиб, Эритрея учун бошқа йўлни – тараққиётни таъминловчи демократик тартибни ваъда қилди. Бу позиция кенг мақтовга сазовор бўлди.
Мустақилликдан кейинги дастлабки йилларда халқаро муносабатлар яхши бўлди. Президент Билл Клинтон 1995 йилда Афеверки билан учрашганидан кейин янги конституция лойиҳалаштирилаётгани сабабли Эритреянинг демократик тараққиётини мақтади.
Афеверки дастлаб «ўтиш даври президенти» сифатида 1997 йилда конституция ратификация қилинганидан кейин сайловлардан кейин истеъфога чиқиши кутилган эди. Бироқ, 1998 йилдаги Эритрея-Эфиопия чегара уруши муайян муддатга кечиктириш учун баҳона бўлди.
2000 йилдаги тинчлик битимидан кейин ҳам унинг кўп партияли демократияга бўлган содиқлиги синовдан ўтди. Собиқ иттифоқчиларидан бўлган бир нечта вазирлар ислоҳотларни талаб қилди.
2001 йилда юқори мартабали мансабдор шахслардан иборат «G-15» гуруҳи Афеверкини автократияда айблаб, конституцияни амалга ошириш ва сайловларни талаб қилди. Бу нисбатан очиқлик давридан кейин, танқидий газеталар пайдо бўлганидан кейин содир бўлди.
Демократиялашув йўли 2001 йил сентябрида тўсатдан тўхтатилди. Мустақил газеталар ёпилди, журналистлар ҳибсга олинди ва собиқ вазирлардан иборат 11 нафар G-15 аъзоси ҳибсга олинди – уларнинг тақдири номаълум.
Афеверки демократик жараённи «бетартиблик» деб рад этиб, ҳукмрон Халқ демократияси ва адолат фронтини (ҲДАФ) партия эмас, балки «миллат» деб эълон қилди ва ислоҳотларга умидни йўқ қилди.
Бу Эритреяни халқаро миқёсда қоралашга сабаб бўлди, гарчи тарафдорлар Афеверкини миллий озодлик ва Ғарб таъсирига қаршилик кўрсатгани учун мақташса ҳам. У 2002 йилда ўтиш даври парламентини ва 2018 йилда ҳукуматни тарқатиб юборди.
Айни пайтда мухожирликда яшаётган собиқ мансабдор Абделла Адем Афеверкининг зулмини ҳокимиятга бўлган чексиз муҳаббати билан боғлаб, ЭҲОФ ичидаги потенциал рақибларининг тизимли равишда йўқ қилинишини келтиради.
2013 йилдаги тўнтариш уринишидан кейин 2014 йилда янги конституция тўғрисидаги таклиф бажарилмади. 1997 йилги конституцияни тиклаш ва маҳбусларни озод қилишни мақсад қилган тўнтариш тезкорлик билан бостирилди.
Мухожирликда яшаётган собиқ дипломат Зерасласье Шикер қамоқ ва демократик институтларнинг емирилиши ўртасидаги боғлиқликни таъкидлайди. Халқаро яккаланиш Афеверкининг жаҳон форумларидан чиқиб кетишига олиб келди.
Жаҳон банкининг маълумотларига кўра, Эритрея иқтисодиёти инфратузилма чекланганлиги ва давлат назорати сабабли қийналаяпти. Афеверки иқтисодий муаммоларни тан олади, лекин ўзига таянишга устуворлик бериб, гуманитар ёрдамни рад этади.
Кўпгина эритрейликлар, хусусан, муайян муддатга белгиланмаган миллий хизматда қолаётганлар учун Афеверки ҳукмронлиги остидаги ҳаёт қаттиқ бўлиб, оммавий муҳожиратга олиб келмоқда. Юз минглаб одамлар чет элда бошпана излашган.
Афеверкининг сўнгги мустақиллик куни нутқида ислоҳотлар, сайловлар ёки маҳбусларни озод қилиш ва иқтисодий тикланиш режаси тўғрисида ҳеч нарса айтилмади. Кенг кўламли танқидларга қарамай, у аҳолининг айрим қатламлари ва диаспорадаги баъзилар орасида қўллаб-қувватланишни сақлаб қолмоқда.
2014 йилдан бери у қишлоқ жойдаги уйида яшамоқда ва 2018 йилда ўғлини ворис сифатида тайёрлашга уриниш муваффақиятсизликка учради. Аниқ ворислик режаси ёки ишончли оппозиция йўқлигида Афеверкидан кейинги Эритреянинг келажаги ноаниқлигича қолмоқда.
Баъзилар унинг сўнгги Пасха байрамида черковга боришини потенциал ўзгариш белгиси деб билса-да, ҳозирча Афеверкининг ҳокимиятга бўлган таъсири мустаҳкам бўлиб қолмоқда ва бу эритрейликларни узоқ вақт хавотир ва кутиш ҳолатида қолдирмоқда.
Боринг BBCAfrica.com сайтига Аффрика қитъасидан янада кўпроқ янгиликлар учун.
Twitter’да бизни кузатинг @BBCAfrica , Facebook’да BBC Africa ёки Instagram’да bbcafrica