Ilon Maskning Davlat Samaradorligini Oshirish Departamenti (Doge), AQSh hukumatining xarajatlarini qisqartirish maqsadida tashkil etilgan bo‘lib, Tramp prezidentligi boshidan buyon haftasiga o‘rtacha $10 milliarddan ortiq tejashga erishganini ma’lum qilmoqda.
«Gap deyarli $200 milliardga bormoqda va bu raqam tez o‘smoqda», — dedi prezident Tramp 23 aprel kuni BBCga bergan intervyusida janob Maskning xarajatlarni qisqartirish tashabbuslariga ishora qilib.
Doge rasmiy saytiga ko‘ra, agentlik avvalgi ma’muriyatlardan qolgan shartnomalar, grant va ijara bitimlarini bekor qilishga, shuningdek, firibgarlikni bartaraf etish va federal ishchi kuchini optimallashtirish tashabbuslariga ustuvor ahamiyat qaratmoqda.
BBC Verify agentlik e’lon qilgan yirik iqtisodiy tejash raqamlarini diqqat bilan o‘rganib, moliyaviy ma’lumotlarni tekshirdi va soha mutaxassislari bilan maslahatlashdi.
Tekshiruvimiz shuni ko‘rsatadiki, sarlavhalardagi ayrim raqamlar sezilarli bo‘lsa ham, ularni asoslash uchun yetarli dalillar ko‘pincha yetarli emas.
Oktabr oyida janob Mask federal hukumat xarajatlarini «kamida $2 trillion» ga qisqartirishga va’da berdi. Keyinroq ushbu maqsaddagi kutilayotgan tejash prognozini o‘zgartirib, 2026 moliyaviy yili oxirigacha «firibgarlik va isrofgarchilik»ni kamaytirib, $150 milliard tejash mumkinligini ta’kidladi.
O‘tgan moliyaviy yil uchun AQSh federal byudjeti $6,75 trillionni tashkil etdi.
Doge o‘z rasmiy saytida bashoratli tejash ko‘rsatkichlari ro‘yxatini yangilab boradi; ushbu ro‘yxatda 20 aprel holatiga ko‘ra $160 milliard keltirilgan.
Biroq bu summaning 40% dan kamrog‘i atroflicha va aniq tejash ma’lumotlari bilan ta’minlangan.
23 aprel kuni Dogening portalidagi mavjud ma’lumotlarni yuklab olib, biz shartnomalar, grantlar va ijara bo‘yicha e’lon qilingan tejashlarni hisoblab chiqdik.
Aniq tafsilotlar keltirilgan har ikki holatning faqat yarmidagina qo‘shimcha hujjat yoki tekshirsa bo‘ladigan aniq dalil borligi aniqlandi.
Amerika ommaviy axborot vositalari ham muvofiqliksizliklarga e’tibor qaratdi, masalan, Doge immigratsiya shartnomasini bekor qilganlik evaziga $8 milliard tejaldi degan noto‘g‘ri ma’lumot, aslida shartnoma qiymati bor-yo‘g‘i $8 million bo‘lgan.
Doge barcha yozuvlarni «o‘qish oson va oshkora tarzda» taqdim etish ustida ishlayotgani, 20 aprel holatiga ko‘ra «umumiy tejashlarning 30% atrofida» qog‘ozli tasdiq taqdim etilganini bildiradi. Ba’zi tasdiqlovchi hujjatlar esa «huquqiy sabablarga ko‘ra mavjud emas».
BBC Verify dalil mavjud bo‘lgan agentlikning eng katta to‘rtta tejash holatini ko‘rib chiqdi.
Doge bu hollardan jami $8,3 milliard tejash e’lon qilgan, ammo bizning hujjatlar, mutaxassislar bilan suhbatlarimiz bu miqdor shishirilgani ehtimolini ko‘rsatadi.
Uch tejash bo‘yicha Doge Federal Procurement Data System (FPDS) — hukumat shartnomalari ma’lumotlar bazasiga ishora qiladi.
FPDS shartnoma boshlangan-nihoyalangan sana, ruxsat etilgan maksimal mablag‘ va ajratilgan pullarni qayd etadi.
Federal shartnomalar bo‘yicha mutaxassis Devid Drabkin, FPDS yaratilishida ishtirok etgan, maksimal qiymatlarni talqin qilishda ehtiyot bo‘lish tafsiyasini beradi.
«FPDS haqiqiy to‘langan narxni faqat shartnoma tugagach va barcha amallar yakunlangandan so‘ng ko‘rsatadi,» dedi u.
«Masalan, vaksinani tadqiq qilish va ishlab chiqishda ta’minlangan mablag‘ yuqori limit bo‘lishi mumkin, aniq raqam emas.»
Shu bois, agar Doge ushbu maksimal miqdorlarni hisobga olgan bo‘lsa, bu raqamlar bir necha yilga mo‘ljallangan xarajatlarni, emas, yillik to‘g‘ridan-to‘g‘ri tejashni aks ettirishi mumkin.
Dogening eng yirik alohida tejashi $2,9 milliard deb ko‘rsatilgan.
Bu Texasda 3 000 nafar bolani joylashtirish uchun rejalashtirilgan muassasa qurilishi bo‘yicha 2023 yilda (Biden davrida) tuzilgan shartnoma bekor qilinishi bilan bog‘lanadi.
Doge shartnomaning 2028 yilgacha bo‘lgan «umumiy qiymati»dan hozirgacha sarflangan mablag‘larni ayirib, $2,9 milliard tejashni hisoblagan ko‘rinadi.
Ammo, shartnomaga har yili qayta ko‘rib chiqish sharti qo‘yilgan, 2028 yilgacha uzayishi esa noaniq edi.
Ushbu kelishuv bilan tanish manba BBC Verify’ga aytishicha, ko‘rsatilgan miqdor «taxminiy, hech qachon ishlatilmagan raqamlarga asoslangan», chunki haqiqiy xarajatlar muassasa ishlashi va xizmat ehtiyojlariga qarab o‘zgarib turgan.
«Amalda hukumat hech qachon maksimal limitgacha sarflamagan. Erta bekor qilish natijasida haqiqiy tejash taxminan $153 million bo‘lgan,» deb hisoblaydi manba.
Bu hisobda fevraldan (qirqim e’lon qilinganda) noyabrgacha (shartnoma yillik tekshiruvda ko‘rib chiqilishi kerak edi) bo‘lgan davrdagi oylik $18 million doimiy xarajatlar (xodim va xavfsizlik uchun) qo‘shilgan.
Mazkur muassasa bevosita Doge e’lon qilgan kunda yopilgan va hech qachon 3 000 bolali to‘liq quvvatda ishlamagan; eng yuqori paytda taxminan 2 000 bola yashagan, keyinchalik bu raqam yana kamaygan.
Ushbu shartnomani boshqargan Children and Families Administration va Department for Health and Human Services idoralaridan izoh olishga harakat qildik, biroq javob ololmadik.
Dogening ikkinchi eng katta tejashi Internal Revenue Service (IRS) va IT kompaniya Centennial Technologies o‘rtasidagi $1,9 milliardli shartnoma bekor qilinishiga bog‘liq.
Taqdim etilgan hujjatlar jami $1,9 milliard qiymatni ko‘rsatadi, biroq har qanday xarajat $0 sifatida qayd etilgan.
Biroq, janob Drabkin bunday qaydlar federal idoralardagi ba’zi hujjat yuritish muammolari sabab hech narsa sarflanmaganini tasdiqlamasligini ta’kidlaydi.
Shartnoma 2024 yil avgustda boshlangan, yakunlanishi 2031 yilga rejalashtirilgan edi.
Shunga qaramay, Centennial Technologies bosh direktori The New York Times gazetasiga shartnoma aslida Tramp emas, Biden davrida, o‘tgan kuzda bekor qilinganini aytdi.
Kompaniyadan qo‘shimcha ma’lumot so‘rab bog‘langanimizda ham javob bo‘lmadi.
Uchinchi katta tejash AQSh Mudofaa departamenti uchun A1FEDIMPACT IT-shartnomasining bekor qilinishiga taalluqli bo‘lib, Doge tomonidan $1,76 milliard deb ko‘rsatilgan.
Shartnoma hujjatlari uning umumiy qiymati $2,4 milliard ekanini ko‘rsatadi, Higher Gov esa uni maksimal limit sifatida qayd etgan.
Bekor qilinish paytida ham xarajatlar $0 deb qayd etilgan.
Dogening $1,76 milliard tejash hisob-kitobi ochiq emas; Pentagon va pudratchiga savollar yuborilgan.
To‘rtinchi ko‘rsatilgan tejash — $1,75 milliard, USAIDning vaksina kirish imkoniyatini kengaytiruvchi Gavi xalqaro sog‘liqni saqlash tashkilotiga ajratilgan grantining bekor qilinishiga bog‘liq.
Doge ushbu USASpending.gov sahifasiga havola beradi; unda Biden davrida Gavi’ga uch tranjsda $880 million grant to‘langani ko‘rsatilgan.
Gavi USAID’ning $880 millionini olganini tasdiqladi, biroq grantni bekor qilish bo‘yicha hech qanday bildirishnoma olmaganini aytgan.
«Gavi ushbu grant yuzasidan bekor qilish xabarini olmagan,» — dedi tashkilot vakili bizga.
$1,75 milliard raqamni tasdiqlovchi hech qanday aniq dalil ko‘rsatilmagan; grant bilan tanish manba bu raqam qayerdan olingani aniq emasligini tasdiqladi.
Aniqlik kiritish uchun USAID Bosh inspektor idorasi bilan bog‘landik, biroq hali javob olganimiz yo‘q.
Dogening federal xarajatlarni haqiqatan samarali qisqartirgani ehtimoldan xoli emas, biroq ularning eng katta tejash ma’lumotlari uchun dalillar yetarli emasligi asl miqdorlarni mustaqil tasdiqlashga imkon bermaydi.
Doge hozircha matbuot xizmati ochmagan, ammo BBC Verify ushbu da’volarni asoslash uchun Qo‘shma Shtatlar boshqaruviga murojaat qilgan.
Ned Devis va Alison Benjamin ham xabarga hissa qo‘shdi.
BBC Verify qanday mavzuni o‘rgansin?