Ryan Davies 33 yil davomida Port Talbot po’lat zavodida ishlagan va u yerda birinchi kunidan boshlab zavodning yopilishi haqida mish-mishlar tarqalgan.
Yangilik egalari va ehtimoliy ishdan bo’shatishlar haqidagi bunday mish-mishlar tez-tez hamkasblar orasida tarqalar edi, ammo ko’pincha asossiz bo’lib chiqdi.
«Siz bunga befarqlik bilan qarashni o’rgandingiz», – deb eslaydi u.
Ish metallarning shovqini, bug’ning o’tkir tovushlari va doimiy gaz sizib chiqish xavfi bilan ajralib turardi. Zavod ichidagi yozgi sharoitlar «juda qiyin» edi, smenalar esa 12 soatgacha cho’zildi.
Shunga qaramay, janob Davies o’z rolini juda qadrlardi, chunki po’lat ishlab chiqaruvchi bo’lish uning o’zini anglashining ajralmas qismi edi.
Biroq, bir necha yil oldin yangi mish-mishlar tarqaldi: zavodning hindistonlik egalari Tata Steel domna pechlarini yopishni rejalashtirgan edi. Bu safar taxminlar to’g’ri bo’lib chiqdi.
Ikkita pech o’tgan yilning iyul va sentyabr oylarida, oxir-oqibat ishchi kuchining yarmi, taxminan 2000 ish o’rinini yo’q qilgan qayta qurish harakatining bir qismi sifatida foydalanishdan chiqarildi.
«Bu oxirini anglatardi – Port Talbotda bir asrlik po’lat ishlab chiqarishning yakuni», – deydi noyabr oyida o’z xohishi bilan ishdan bo’shashga rozi bo’lgan janob Davies.
51 yoshida u hozir o’zining kelajagi va bu o’zgarishlarning rafiqasi va 19 yoshli qizi uchun oqibatlari haqida ishonchsiz. Bundan tashqari, u Port Talbot uchun chuqur tashvishda.
Po’lat shahar o’zligiga bog’liq. Bronza rangli mo’rilar M4 avtomagistralidan yaqinlashganda darhol ko’rinadigan osmon chizig’ida hukmronlik qiladi.
Janob Daviesning so’zlariga ko’ra, po’lat «Port Talbot farovonligining asosi» edi.
Shunga o’xshash hikoyalar tarixan ish bilan ta’minlash uchun po’lat ishlab chiqarishga bog’liq bo’lgan bir qator Britaniya jamoalarida aks sado beradi.
Port Talbotdan tashqari, bularga Shimoliy Yorkshire shtatidagi Redkar va Linkolnshirdagi Skantorp kabi hududlar kiradi.
Taxminan 1970 yilda Buyuk Britaniya po’lat sanoati o’zining eng yuqori cho’qqisiga chiqdi va har yili 26 million tonnadan ortiq po’lat ishlab chiqarildi va 320 000 dan ortiq odamni ish bilan ta’minladi.
Keyinchalik, uzoq davom etgan pasayish yuz berdi. Hozirgi ishlab chiqarish yiliga taxminan to’rt million tonnani tashkil etadi, bu sohada 40 000 dan kam odam ishlaydi.
So’nggi yillar, qisman energiya narxlarining oshishi tufayli, sanoat uchun ayniqsa qiyin bo’ldi. AQShga po’lat eksportiga tariflar bo’yicha davom etayotgan noaniqlik vaziyatni yanada og’irlashtiradi.
Bu xavotirni kuchaytirdi va po’lat sanoati rahbarlarining so’zlariga ko’ra, AQSh kompaniyalaridan buyurtmalar yo’qotilishiga olib keldi.
Avtomobillarga tariflar 27,5% dan 10% gacha kamaytirilgan bo’lsa va aerokosmik mahsulotlarga tariflar bekor qilingan bo’lsa-da, Buyuk Britaniya po’lat va alyuminiy eksportiga AQShga 25% tarif kuchida qolmoqda.
Britaniyalik rasmiylar po’lat tariflarini nolga tushirish majburiyatini tasdiqlaydilar va muzokaralar davom etmoqda. Shunga qaramay, bu vaziyat po’lat shaharlarida xavotir hissini uyg’otadi.
Keyin savol tug’iladi: agar Buyuk Britaniya po’lat ishlab chiqarishi yo’q bo’lib ketishga yaqinlashsa, nima bo’ladi? Va Port Talbot va Redkar kabi jamoalarni qanday kelajak kutmoqda, ularning o’ziga xosligi sanoat merosiga chuqur ildiz otgan?
Po’latdan keyingi kelajakni ko’rish uchun Shimoli-sharqiy qirg’oqdagi Redkarni ko’rib chiqish mumkin – bu hudud ba’zan tashlandiq sanoat maydonlarining tarqalishi sababli Britaniyaning «zang kamar» deb ataladi.
Teesidda po’lat sanoati 19-asrning o’rtalarida paydo bo’lgan va oxir-oqibat 40 000 dan ortiq odamni ish bilan ta’minlagan. Uzoq vaqtdan beri mahalliy faxr bo’lib kelganki, Sidney bandargohi ko’prigi Teeside po’latidan qurilgan.
Biroq, boshqa po’lat shaharlari bilan bir qatorda, Teeside 20-asrning ikkinchi yarmida azob chekdi. Xitoydan arzon import qattiq raqobatni keltirib chiqardi. Buyuk Britaniya ishlab chiqarishga asoslangan iqtisodiyotdan xizmat ko’rsatishga yo’naltirilgan iqtisodiyotga o’tdi va Redkar kabi shaharlar ortda qoldi.
1987 yilda Margaret Tetcherning tashlandiq cho’lga tashrifi, «cho’l» fotosuratida aks ettirilgan, sanoat pasayishining ramzi bo’ldi.
Yaqinda po’lat sanoati Buyuk Britaniyaning nisbatan yuqori energiya narxlari tufayli kurash olib bordi, bu pechlarni isitishni qimmatlashtiradi.
Ba’zi tahlilchilarning ta’kidlashicha, Buyuk Britaniyaning karbonatsizlanishga sodiqligi po’lat ishlab chiqaruvchilar uchun xarajatlarni oshiradi.
2015 yilda Redkar po’lat zavodining tailandlik egalari o’z faoliyatini to’xtatdilar. O’sha paytda Redkar Kengashining Leyboristlar partiyasining rahbari Syu Jeffri domna pechining o’zining so’nggi kunlaridan birida ishlayotganini eslaydi.
«Bu men ishtirok etgan eng halokatli voqealardan biri edi», – deydi u.
Saytdagi taxminan 2000 ishchi ishdan ayrildi, po’lat ta’minoti zanjirida yana minglab odamlar ta’sirlandi.
Mahalliy korxonalar ham zarar ko’rdi; mehmonxonalar hududga tashrif buyurmagan pudratchilardan tushumni yo’qotdi.
Kengash sobiq po’lat ishlab chiqaruvchilarga yangi ish topishda yordam berish uchun ishchi guruh tuzdi va muayyan muvaffaqiyatlarga erishdi.
2018 yilda e’lon qilingan kengash hisobotiga ko’ra, zavod yopilgandan keyin nafaqa olish uchun dastlab murojaat qilgan 2000 dan ortiq po’lat ishlab chiqaruvchilarning aksariyati uch yil ichida ularni olmagan.
Biroq, janob Jeffrining ta’kidlashicha, ko’p odamlar o’zlarining sanoat ko’nikmalaridan foydalangan holda lavozim topa olmadilar.
Ba’zilari itlarni sayr qilish va bezatish bilan shug’ullangan bo’lsa, boshqalari mo’ri tozalovchi bo’lishgan. Uning xabar berishicha, ko’pchilik sezilarli ish haqini kamaytirishga rozi bo’lishgan.
Bu hikoya boshqa po’lat shaharlarida ham aks sado berdi, ishdan bo’shatilgan ishchilar yangi martaba yo’llarini izlashga majbur bo’ldilar.
Ba’zilar o’zgarishni qabul qilishdi.
Ishdan bo’shatilgandan so’ng, Ryan Davies o’zining hayot davomidagi ishtiyoqini – ko’cha san’atini amalga oshirishga qaror qildi. U hozir qo’ng’izlar, o’rdaklar va afsonaviy mavjudotlarning devoriy rasmlarini yaratadigan biznes bilan shug’ullanadi.
Daromadi kamroq bo’lsa-da, u ishni foydali deb biladi. «Men ketganimdan beri ancha baxtli odam bo’ldim», deydi u.
«Sizda kulrang devor bo’lsa va siz unga rangli narsa chizsangiz, bu odamlarga quvonch keltiradi.»
Biroq, hamma ham bu ijobiy nuqtai nazarni baham ko’rmaydi.
28 yoshli Cassius Walker-Hunt o’tgan yili Port Talbot po’lat zavodidan ishdan bo’shatilgandan so’ng, professional qahva tayyorlash uskunalarini sotib olish uchun Tata Steeldan 7500 funt sterling kredit olib, shaharning qahvaxonasi ochdi.
«Men faqat omon qolish uchun tunu kun ishlayapman», deydi u.
Po’lat ishlab chiqarish bir vaqtlar ta’minlagan ish xavfsizligi kasaba uyushmalarining sanoatni saqlab qolishni yoqlashining bir sababidir.
Po’lat ishlab chiqaruvchilar uchun eng katta kasaba uyushmasi bo’lgan Community Unionning milliy kotibi Alun Daviesning fikricha, hukumatlar domna pechlarining ishlashini ta’minlash uchun zarur bo’lganda aralashishlari kerak.
Aynan shunday voqea joriy yil boshida Buyuk Britaniyadagi domna pechlarida temir rudasini eritishdan bokira po’lat ishlab chiqariladigan so’nggi joy bo’lgan Skantorpda sodir bo’ldi.
Zavod bir necha bor inqirozlarga duch keldi. O’tgan hukumat qulash arafasida bo’lganida nazoratni o’z qo’liga oldi va – Buyuk Britaniya soliq to’lovchilarining 600 million funt sterling miqdoridagi yordamidan so’ng – uni Xitoyning Jingye kompaniyasiga sotdi.
Jingye pechlarni ish holatida ushlab turish uchun zarur materiallarni buyurtma bera olmaganidan so’ng, u hukumat nazoratiga qaytarildi.
Skantorpning kelajagi noaniq. Ba’zilar Leyboristlar hukumatini saytni to’liq milliylashtirishga chaqirdi.
Biroq, po’lat konsaltingi MEPS International tahlilchisi Jonaton Karruters-Grinning ta’kidlashicha, vazirlar bu variantdan ehtiyot bo’lishadi, chunki potentsial katta xarajatlar va qiyinchiliklar mavjud.
Shuningdek, zavod boshqa xorijiy xaridorga sotilishi mumkin.
Ammo, janob Karruters-Grin so’raydi: «Yuqori energiya narxlarini va karbonatsizlanish bilan bog’liq turli qiyinchiliklarni hisobga olsak, Buyuk Britaniyada po’lat ishlab chiqarish uchun kim keladi?»
Skantorpda yashovchi Shon Robinson joriy yil boshida BBCga shaharning yana bir po’lat «arvoh shahar» ga aylanishidan qo’rqishini aytdi.
Bularning barchasini Trumping Buyuk Britaniya po’latiga tariflarining ta’siri savoli qamrab oladi.
Buyuk Britaniya o’tgan oy 25% dan 50% gacha bo’lgan tariflarning kutilmagan o’sishidan ozod qilindi va savdo rasmiylari Oq uy savdo hamkorlariga eng katta tariflarni joriy etishni rejalashtirayotgan 1-avgustning yangi kechiktirilgan sanasidan ta’sirlanmasliklariga umid qilishmoqda.
Biroq, po’lat kompaniyalari Buyuk Britaniya po’latiga tariflarni nolga tushirish bo’yicha dastlabki reja hali kelishilmaganidan norozi.
Ikki tortishuv nuqtasi bor. Po’lat sanoati manbalariga ko’ra, AQSh savdo bo’yicha muzokarachilari bir vaqtning o’zida dunyoning qolgan qismi bilan muzokara olib borish bilan bog’liq ish hajmi bilan to’lib-toshgan.
Po’latning avtomobillar va samolyotlar bilan birga ma’qullanmaganligining ikkinchi sababi AQShda Buyuk Britaniyaning eng yirik po’lat ishlab chiqaruvchisi Tata po’latni noldan ishlab chiqarmay qo’yganligi haqidagi xavotir.
Domna pechlarini yopgan holda, kompaniya endi po’latni «eritmaydi va quyma qilmaydi», balki Buyuk Britaniyada modifikatsiya qilish uchun Hindistondan bokira po’lat import qiladi, bu AQShda mahsulot Buyuk Britaniya po’lati sifatida baholanadimi yoki yo’qmi degan savollarni keltirib chiqaradi.
Agar po’lat bo’yicha nol tarifli kelishuvga erishilsa ham, u kelajakda AQShga eksport o’sishini cheklaydigan kvotalarni o’z ichiga olishi mumkin.
Biroq, po’lat shaharlari oldida turgan kattaroq, fundamental savol bor: sanoatdan keyingi davrda ularning maqsadi nima?
Ular pasayib borayotgan po’lat savdosini qayta tiklashga intilishlari kerakmi yoki kelajakning yangi sanoatiga o’tishlari kerakmi?
Ba’zi kasaba uyushma rahbarlari po’lat shaharlari po’lat shaharlari bo’lib qolishi mumkinligini ta’kidlamoqda. Yashil texnologiyalarga tegishli investitsiyalar bilan Community Unionning janob Daviesning fikricha, yangi, toza po’lat sanoati paydo bo’lishi mumkin.
«Port Talbotni po’lat ishlab chiqaruvchilarsiz tasavvur qiling – bu tasavvurga sig’maydi», deydi u.
Boshqalar bu fikrni noreal deb bilishadi. Shaharlar markazi tahlil markazining direktori Pol Suinining ta’kidlashicha, po’lat atrofidagi romantik tushunchalar oqilona qaror qabul qilishga to’sqinlik qiladi.
«Menimcha, bu ba’zi odamlar» yaxshi ish» deb hisoblagan narsaga o’ralgan», deydi u. «Siz qattiq bir kunlik ishlarni qildingiz, qo’llaringizni iflos qildingiz va o’zingizni hissa qo’shgandek his qildingiz. [Ammo bu doirada] bu shunchaki foydali emas.»
Uning fikricha, «bu turdagi ko’proq ish o’rinlariga ega bo’ladigan ishonchli yo’l yo’q». «Buyuk Britaniya iqtisodiyoti o’zgardi», deb ta’kidlaydi u.
Buning o’rniga, uning fikricha, Port Talbot va Redkar kabi shaharlar kelajak sanoatiga e’tibor qaratishlari kerak.
Redkar allaqachon shu yo’nalishda harakat qilmoqda. Bir vaqtlar shaharning po’lat zavodiga joylashgan tashlandiq er hozir Janubiy Teesni rivojlantirish korporatsiyasi boshchiligidagi ulkan qayta qurish loyihasi joylashgan joy.
Eski po’lat ishlab chiqarish inshootlari qayta tiklanadigan energiya va karbonat angidridni ushlash va saqlash ob’ektlariga yo’l ochish uchun buzib tashlangan.
Teesworks loyihasi menejerlari 2000 dan ortiq «uzoq muddatli» ish o’rinlarini yaratganliklarini va jami 20 000 ta yaratishni rejalashtirganliklarini xabar qilishdi.
Biroq, o’tgan yili markaziy hukumatning tekshiruvi korporatsiyada «nomuvofiq qarorlar va shaffoflikning yo’qligi»ni tanqid qildi va xususiy mulk ishlab chiquvchilari saytning muhim qismini nima uchun sotib olganliklarini tekshirdi.
O’sha paytda korporatsiyaga raislik qilgan Tees vodiysi konservativ meri Lord Xouchen shaffoflikni yaxshilash bo’yicha panel tavsiyalarini «mamnuniyat bilan qabul qildi» dedi.
May oyida mahalliy radioda so’zlagan u, Teesworks loyihasi «mintaqa uchun milliardlab funt sterling miqdoridagi investitsiyalarni» jalb qilganligini aytdi.
Shaharlar markazining janob Suinining ta’kidlashicha, biz yanada kengroq o’ylashimiz kerak. Sanoat o’tmishini qayta tiklashga urinishdan ko’ra, po’lat shaharlari ko’plab shahar markazlarining nisbatan farovonligiga hissa qo’shgan oq yoqali, bilim iqtisodiyoti ish o’rinlariga e’tibor qaratishdan foyda olishlari mumkin.
Uning so’zlariga ko’ra, asosiy narsa po’lat shaharlaridan ofis ishlari to’plangan shaharlarga transportni yaxshilashdir.
Biroq, sobiq po’lat ishlab chiqaruvchi Ryan Davies po’lat ishlab chiqaruvchilarning ofis ishlariga muammosiz o’tishi g’oyasini rad etadi.
«Siz 33 yillik po’lat ishlab chiqarish muhitidan kelganingizda, ofisga kirish juda keskin o’zgarishdir», deb kuzatadi u.
Qo’shimcha qiyinchiliklar mavjud: po’lat shaharlarida odamlar ofis ishlari uchun zarur bo’lgan rasmiy malakaga ega bo’lishadi.
Misol uchun, Port Talbotda ishlaydigan yoshdagi kattalarning taxminan 37% Buyuk Britaniyadagi o’rtacha 49% ga nisbatan bir yillik universitet ta’limiga teng.
Oxir-oqibat, bu shaharlarning kelajagi Buyuk Britaniyaning po’lat sanoatining taqdiriga bog’liq bo’lishi mumkin. Va optimizmga asos bor.
Hukumat Skantorp va Buyuk Britaniya po’lat sanoatining qolgan qismi kelajakka ega ekanligini ta’kidlaydi, ayniqsa po’lat talab qiladigan mudofaa sanoatiga xarajatlarning sezilarli darajada oshishi.
Janob Karruters-Grinning ta’kidlashicha, Buyuk Britaniyaning karbonatsizlanish harakatlari oxir-oqibat po’lat ishlab chiqarishga foyda keltirishi mumkin.
Yashil energiyaga ko’proq investitsiyalar shamol turbinalari kabi mahsulotlarda ishlatiladigan yuqori sifatli po’latga talabni yanada oshiradi. Bu, o’z navbatida, ko’proq energiya yaratadi va po’lat ishlab chiqaruvchilar uchun narxlarni pasaytiradi.
«Umid qilamizki, biz yaxshi siklga kirishimiz mumkin», deb qo’shimcha qiladi u.
Savdo guruhi UK Steel bosh direktori Gareth Steys ehtiyotkorroq. U Buyuk Britaniya «tobora kamroq va kamroq ishlab chiqarishni davom ettirishini» anglatuvchi «eng yomon holat»ni tasvirlaydi.
Uning so’zlariga ko’ra, «Biz birdaniga bankrot bo’lmaymiz.» Buning o’rniga, asta-sekin pasayish mavjud.
Shunga qaramay, u hatto bu sharoitda ham po’latni moslashtirilgan siyosat bilan qayta tiklash mumkinligiga ishonadi. U energiya narxlari bo’yicha chora ko’rishga, shuningdek, hukumat departamentlarini xorijdan ko’ra Buyuk Britaniyadan ko’proq po’lat sotib olishga undaydigan xaridlar siyosatiga chaqiradi.
«Agar bu ishlasa», deydi u, «juda, juda uzoq vaqt ichida birinchi marta bizning kelajakka umidimiz bo’ladi.»
Qo’shimcha ma’lumot: Devid Makmillan
BBC InDepth eng yaxshi tahlil uchun veb-sayt va ilovadagi uy, taxminlarga qarshi turadigan yangi istiqbollar va kunning eng katta masalalari bo’yicha chuqur hisobotlar bilan. Biz BBC Sounds va iPlayer-dagi fikr yurituvchi kontentni ham namoyish etamiz. InDepth bo’limi bo’yicha fikr-mulohazalaringizni quyidagi tugmani bosish orqali bizga yuborishingiz mumkin.
Kasaba uyushma vakillari Shimoliy Irlandiya ishchilari uchun kelishuvga erisha olmadiklarini aytishdi.
Port Talbot va Bristol turbinalar yig’iladigan ehtimoliy joylardir.
Jak Pouls kelasi hafta Ispaniyada boshlanadigan aralash qobiliyatli regbi bo’yicha jahon chempionatiga tayyorlanmoqda.
Faraj o’tgan yili pechlari yopilgan po’lat zavodiga yoqilg’i quyish uchun Britaniya ko’miridan foydalanish kerakligini aytdi.
Port Talbot jamoasining sodiq a’zosi Meyrik Shin o’tgan oy 85 yoshida vafot etdi.