«`html
Boliviya umumiy saylovga yaqinlashar ekan, mamlakatning iqtisodiy muammolari asosiy o’ringa chiqdi. Keyingi prezident ushbu murakkab masalalarni hal qilishning ulkan vazifasini meros qilib oladi.
Boliviyaning ikkinchi yirik shahri El Alto 1,2 million aholiga ega va dengiz sathidan 4150 m (13 615 fut) balandlikda joylashgan bo’lib, uni 100 000 dan ortiq aholiga ega dunyodagi eng baland shaharga aylantiradi.
Uning gavjum ko’chalarida yangi mahsulotlardan tortib, dizaynerlik poyafzallarining taqlidlarigacha bo’lgan turli xil tovarlar taklif qiluvchi sotuvchilar saf tortgan. Avtomexanik Josue Macias o’g’li bilan muzqaymoqdan zavqlanar ekan, Boliviyadagi inflyatsiyaning ta’sirini aks ettiradi, bu iyun oyida yillik 24% ga yetdi.
«Hamma narsaning narxi ko’tarilmoqda, lekin biz hali ham avvalgidek pul topyapmiz», deb tushuntiradi u. «Biz zo’rg’a kun kechirmoqdamiz, lekin bu qiyin, chunki oziq-ovqat narxlari doimo o’sib bormoqda, go’sht, yog’ va tuxum kabi narsalar. Ular avvalgidan ikki yoki uch barobar qimmat.»
«Biz kamarimizni mahkam bog’lashga majbur bo’ldik. Biz endi restoranlarda ovqatlanishga bormaymiz. Buning o’rniga, men o’g’lim bilan ko’chada muzqaymoq yeyapman!»
Boliviyada inflyatsiyaning keskin o’sishi bir nechta omillar bilan bog’liq. Asosiy eksport tovari bo’lgan tabiiy gaz ishlab chiqarishning pasayishi xorijiy daromadning kamayishiga olib keldi.
Bu, o’z navbatida, AQSh dollarining yetishmasligiga olib keldi, bu esa benzin, dizel va oziq-ovqat kabi muhim tovarlarni import qilish narxini oshirib, qiyinlashtirdi, bu esa yetishmovchilikka ham, narxlarning oshishiga ham olib keldi. Ushbu sharoitlar butun mamlakat bo’ylab ko’cha namoyishlariga turtki bo’ldi.
Butun mamlakat bo’ylab benzin stansiyalarida yuk mashinalari haydovchilari ko’pincha yoqilg’i quyish uchun 24 soatdan ortiq vaqt kutishga majbur bo’lishadi.
La Paslik taksi haydovchisi Gonzalo Ris o’zining umidsizliklarini baham ko’radi. U shaharning chuqur ko’chalarida harakatlanar ekan, duch kelayotgan qiyinchiliklarini hikoya qiladi.
«Ilgari benzin bilan to’ldirish oson edi. Endi men biroz olish uchun gaz nasosida to’rt-olti soat kutishim kerak va bu juda ko’p. Bu vaqtni behuda sarflashdir.»
«Va narxlar juda qimmat», deya qo’shimcha qiladi u. «Endi topadigan pulimiz xarajatlarimizni qoplay olmaydi. Ammo biz yo’l haqqimizni oshira olmaymiz, chunki agar shunday qilsak, mijozlarimiz bo’lmaydi. Bu ular uchun juda qimmat bo’ladi.»
Deyarli yigirma yil davomida Boliviya hukumati 2006 yilda prezident Evo Morales uglevodorod sektorini milliylashtirganda boshlangan siyosat orqali yoqilg’i narxlarini sun’iy ravishda past darajada ushlab turdi.
Biroq, 2023 yilda davlat energiya kompaniyasi YPFB yangi qidiruvlarga yetarli sarmoya kiritilmaganligini ta’kidlab, ichki ishlab chiqarilgan tabiiy gaz zaxiralari tugaganini xabar qildi.
Yetarli gaz eksportisiz hukumat benzin va dizel subsidiyalarini moliyalashtirishga qiynalmoqda, bu o’tgan yili 2 milliard dollarga (£1,5 milliard) tushgan, deb xabar beradi uglevodorodlar va energetika bo’yicha sobiq vazir.
Qayta saylanishga intilmayotgan amaldagi prezident Luis Arce tabiiy gaz ishlab chiqarishning pasayishini muhim xorijiy kreditlarning parlament tomonidan to’sqinlik qilinishi bilan izohladi. Uning raqiblari esa, aksincha, uni iqtisodiy beqarorlikda ayblashadi.
Bolivianoning rasmiy kursi 2011 yildan beri bir AQSh dollari uchun 6,96 ga belgilab qo’yilgan bo’lib, vaziyatni yanada murakkablashtirmoqda.
Norasmiy ravishda, valyuta kursi bir dollar uchun 14 dan 15 bolivianogacha o’zgarib turadi, bu ayniqsa eksport uchun qora bozorni rivojlantiradi, bu esa hukumatni soliq tushumlaridan mahrum qiladi.
Iqtisodchi Gari Rodriges, Boliviya tashqi savdo instituti bosh menejeri shunday tushuntiradi: «Boliviyada yetti boliviano turadigan mahsulotni chet elda 15 bolivianoga sotish mumkin.»
«Muammo shundaki, korxonalar oziq-ovqat va yoqilg’i tanqisligiga olib keladigan Boliviyada emas, balki [chet el] qora bozorida tovar sotishni afzal ko’rishadi.»
Kredit kartalaridan foydalanishga qo’yilgan cheklovlar Boliviya biznes hamjamiyatiga ham to’sqinlik qilmoqda.
«Kredit kartalari bilan bog’liq muammo shundaki, barcha banklarning cheklovlari kulgili», deydi The Clean Spot nomli oziq-ovqat biznesi egasi Alessandra Guglielmi.
«Siz internet orqali onlayn xaridlar bilan oyiga atigi 35 dollar sarflashingiz mumkin. 35 dollar biznes uchun hech narsa emas.»
U o’z biznesining hayotiyligi haqida xavotir bildiradi.
«Oziq-ovqat narxlari ko’tarilayotgani sababli xodimlarimga munosib maosh to’lashga qurbim yetmasligidan xavotirdaman», deydi Guglielmi xonim. «Narxlarni oshirishga majbur bo’lganim sababli odamlar mahsulotlarimni sotib olishga qurbi yetmasligidan xavotirdaman.
«Va men daromadim kamayib ketganidan xavotirdaman, shuning uchun hozir men uchun biznesni saqlab qolish juda qiyin.»
Ko’p boliviyaliklar yangi hukumat mamlakat iqtisodiyotini jonlantirishiga umid qilishmoqda. Hozirda o’ng qanot nomzodlar prezidentlik poygasida yetakchilik qilmoqda.
Milliy birlik frontidan Samuel Doria Medina, avval Boliviya sement ishlab chiqaruvchi eng yirik kompaniyasining asosiy aksiyadori, yetakchilik qilmoqda.
Ozodlik va demokratiyadan Xorxe Kiroga 2001 yildan 2002 yilgacha prezident lavozimida ishlagan, ikkinchi o’rinni egallab turibdi.
Agar hech bir nomzod ovozlarning yarmidan ko’prog’ini to’plamasa, ovoz berishning ikkinchi bosqichi 19 oktyabrda bo’lib o’tadi.
Boliviyalik siyosatshunos va tahlilchi Franklin Pareja keyingi ma’muriyatning ko’pchilik fuqarolarning hayotini yaxshilash qobiliyatiga nisbatan shubha bildiradi.
«Aholi hukumat almashinuviga deyarli sehrli xususiyatlar yuklamoqda, chunki ular hukumat almashinuvi bilan biz barqarorlik va farovonlikka qaytamiz deb o’ylashadi», deydi u. «Va bunday bo’lmaydi.»
«Boliviya iqtisodiy inqirozning og’ir ta’sirini faqat yangi hukumat bilan his qiladi, chunki u iqtisodiy tuzilmaviy o’zgarishlar qiladi, bu esa ommaga yoqmaydi.»
Rodriges janoblari jiddiy iqtisodiy islohotlar zarurligini ta’kidlaydi. «Biz modelni o’zgartirishimiz kerak, chunki hozirgi modelda davlatga juda ko’p e’tibor qaratilgan», deydi u.
«Ikki aktyor bor, biri davlat sektori, ikkinchisi xususiy sektor. Taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi fuqaro, tadbirkor bo’lishi kerak, buning uchun davlat o’z vazifasini bajarishi kerak. Boshqacha qilib aytganda, yaxshi qonunlar, yaxshi qoidalar, yaxshi institutlar.»
So’rovlar o’ng qanot hukumatining ehtimoli yuqori ekanligini ko’rsatsa-da, hukumat va iqtisodiy o’zgarishlar orqali davlat rolini sezilarli darajada kamaytirish kutilmaydi.
AQSh ishlab chiqaruvchilari o’tgan oyda narxlarni uch yildan ortiq vaqt ichida eng tez sur’atlar bilan oshirdilar, bu esa iste’molchilar uchun yuqori narxlar haqida xavotirlarni uyg’otdi.
Buyuk Britaniyada inflyatsiya rekord darajadan pasaydi, ammo Angliya bankining 2% maqsadidan yuqori bo’lib qolmoqda.
Bir texnologiya investori 34,5 milliard dollarlik taklifni «hiyla» deb atadi, bu Chrome’ning haqiqiy qiymatidan ancha past.
Janubiy Koreyalik sobiq texnologiya rahbari Singapurda joylashgan Terraform Labs kriptovalyuta firmasiga asos solgan.
Pekinning yaqindagi harakatlari biznesni tashvishga soldi va Avstraliya muqobil taklif qilishga intilmoqda.
«`