Teoning ushbu maqolani o’qiyotganini tinglang
Kamida 270 kishining hayotiga zomin bo’lgan Air India fojiasi Boeingning eng innovatsion va mashhur samolyotlaridan biri bo’lgan 787 Dreamliner bilan bog’liq. Voqea sodir bo’lishidan oldin, u foydalanishdagi eng xavfsiz samolyotlardan biri hisoblangan.
Parvozdan 30 soniya o’tib sodir bo’lgan 171-reysning halokat sababi tergov ostida qolmoqda. Rasmiylar parvoz yozuvchisi ma’lumotlarini tiklashdi va jalb qilingan omillarni aniqlash uchun astoydil ishlamoqda. Ushbu hodisa zamonaviy, yoqilg’i tejamkor samolyot dizaynida kashshof bo’lgan 787 Dreamlinerga nisbatan yangi tekshiruv olib keldi.
Ushbu so’nggi voqeadan oldin, 787 deyarli o’n yarim yil davomida hech qanday yirik avariya yoki o’lim holatlari bo’lmagan holda xizmat qilib kelgan edi. Boeingning xabar berishicha, shu vaqt ichida u bir milliarddan ortiq yo’lovchini tashigan, hozirda butun dunyo bo’ylab 1100 dan ortiq samolyot ishlamoqda.
Biroq, 787 sifatsiz nazorat bilan bog’liq bir qator muammolarga duch keldi.
Samolyotda ishlagan shaxslar, jumladan xabarchilar ishlab chiqarish standartlari bilan bog’liq xavotirlarni bildirishdi. Boeing doimiy ravishda rad etib kelgan, potentsial nuqsonli samolyotlar xizmatga ruxsat etilganligi haqida da’volar paydo bo’ldi.
2009-yil dekabr oyida Sietl yaqinidagi Peyn-Fild aeroportidan yangi 787 samolyoti osmonga ko’tarildi, bu yillar davomida ishlab chiqilgan va milliardlab dollar sarmoya kiritilganining yakuni edi.
787 loyihasi 2000-yillarning boshlarida, neft narxlarining ko’tarilishi davrida, yoqilg’i xarajatlarining oshishi tufayli aviakompaniyalarga katta bosim o’tkazgan paytda ishlab chiqilgan. Boeing yoqilg’i samaradorligi uchun yangi mezonlarni yaratadigan uzoq masofaga uchuvchi samolyot yaratishga intildi.
«1990-yillarning oxirida Boeing Sonic Cruiser deb nomlanuvchi dizaynni ishlab chiqayotgan edi», – deydi aviatsiya tarixchisi Shea Oakley.
Sonic Cruiser dastlab 250 tagacha yo’lovchini tovush tezligiga yaqin tezlikda tashishga qodir bo’lgan, ilg’or materiallar va texnologiyalardan foydalangan holda tasavvur qilingan edi. Asosiy e’tibor yoqilg’i tejamkorligidan ko’ra tezlik va sayohat vaqtini qisqartirishga qaratildi.
«Biroq, 11-sentabr voqealari global aviakompaniyalar sanoatiga katta ta’sir ko’rsatdi», – deb ta’kidlaydi janob Oakley.
«Aviakompaniyalar Boeingga ularning ustuvor vazifasi yoqilg’i tejamkor, tejamkor uzoq masofaga uchuvchi samolyot ekanligini ma’lum qilishdi. Ular Sonic Cruiserga o’xshash sig’imga ega, lekin yuqori tezlikka urg’u bermaydigan samolyotni izlashdi.»
Boeing dastlabki konsepsiyasidan voz kechdi va 787 ni ishlab chiqishni boshladi, shu bilan aviakompaniyalar uchun yangi biznes modeliga hissa qo’shdi.
Aholi gavjum «markaziy» aeroportlar o’rtasida ko’plab yo’lovchilarni tashish uchun yirik samolyotlarga tayanib, ularni ulanadigan reyslarga o’tkazish o’rniga, aviakompaniyalar endi kichik shaharlar o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri yo’nalishlarda kichikroq samolyotlarni boshqarishi mumkin edi, bu ilgari iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas edi.
Shu bilan birga, Boeingning asosiy raqobatchisi Airbus yirik xalqaro aeroportlar o’rtasidagi gavjum yo’nalishlarda yo’lovchi sig’imini maksimal darajada oshirish uchun mo’ljallangan A380 superjumbosini ishlab chiqish orqali qarama-qarshi yondashuvni qabul qildi.
O’tmishga nazar tashlasak, Boeingning strategiyasi yanada samaraliroq bo’ldi. A380 yuqori yoqilg’i sarfi tufayli 2021-yilda atigi 251 ta samolyot ishlab chiqarilgandan so’ng ishlab chiqarishni to’xtatdi.
«Airbus yo’lovchilar doimo Frankfurt, Heathrow yoki Narita aeroportlarida o’tadigan ulkan markazlar kelajagiga ishonardi», – deydi AeroDynamic Advisory kompaniyasining boshqaruvchi direktori aviatsiya tahlilchisi Richard Aboulafia.
«Biroq, Boeing nuqta-nuqta reyslariga talabni kutgan edi va ularning bahosi oxir-oqibat to’g’ri bo’lib chiqdi.»
787 an’anaviy samolyot dizaynidan sezilarli darajada chetga chiqishni ifodaladi. Og’irlikni kamaytirish uchun alyuminiy o’rniga asosan uglerod tolasi kabi kompozit materiallardan qurilgan birinchi tijorat samolyoti edi. Shuningdek, u tortishni kamaytirish uchun ilg’or aerodinamikani o’z ichiga oldi.
Bundan tashqari, 787 General Electric va Rolls Royce kompaniyalarining yuqori samarali zamonaviy dvigatellaridan foydalangan va ko’plab mexanik va pnevmatik tizimlarni engil elektr alternativalari bilan almashtirgan.
Boeing bu yangiliklar avvalgi Boeing 767 ga nisbatan yoqilg’i samaradorligini 20% ga yaxshilashga olib kelishini ta’kidladi. 787 shuningdek, sezilarli darajada jimroq bo’lishi uchun mo’ljallangan, shovqin izi avvalgi modellarga qaraganda 60% gacha kamroq.
Biroq, samolyot xizmatga kirgandan ko’p o’tmay, jiddiy muammolar paydo bo’ldi. 2013-yil yanvar oyida Bostonning Logan xalqaro aeroporti darvozasida to’xtab turgan 787 samolyotida litiy-ion batareyalari yonib ketdi.
Bir hafta o’tgach, qizib ketgan batareyalar Yaponiyada ichki reysda yana bir 787 samolyotini favqulodda qo’nishga majbur qildi.
Keyinchalik Boeing yechim ishlab chiqayotgan paytda samolyot bir necha oy davomida butun dunyo bo’ylab quruqlikka tushirildi.
O’shandan beri kundalik operatsiyalar ancha muammosiz davom etdi, ammo ishlab chiqarish muammolarga duch keldi. Tahlilchilarning fikricha, bu muammolar qisman Boeingning Sietldagi shtab-kvartirasidan 2000 milyadan ortiq masofada joylashgan Shimoliy Karolayn shtatining Charleston shahrida 787 uchun yangi yig’ish liniyasini tashkil etish to’g’risidagi qarori bilan bog’liq bo’lishi mumkin.
Ushbu qaror mintaqada kasaba uyushmasi a’zolarining past stavkalari va shtatdan olingan saxiy moliyaviy rag’batlantirishlar bilan bog’liq edi.
«Muhim rivojlanish va ishlab chiqarish muammolari mavjud edi», – deydi janob Aboulafia, «ayniqsa Boeingning Puget Sound hududidan tashqarida birinchi ishlab chiqarish liniyasini tashkil etish bilan bog’liq.»
2019-yilda Boeing turli samolyot qismlarining mosligi va tekislanishiga ta’sir qiluvchi bir qator ishlab chiqarish nuqsonlaridan birinchisini aniqladi. Ko’proq muammolar aniqlanganligi sababli, kompaniya o’z tekshiruvlarini kengaytirdi va qo’shimcha muammolarni aniqladi.
Yetkazib berishlar sezilarli darajada buzildi, 2021-yil mayidan 2022-yil iyuligacha to’liq to’xtatildi, undan keyin keyingi yili yana tanaffus bo’ldi.
Biroq, 787 dasturiga oid eng zararli da’volar Boeingning hozirgi va sobiq xodimlaridan kelib chiqqan.
Eng ko’zga ko’ringanlaridan biri Janubiy Karolayn shtatidagi 787 zavodining sobiq sifat nazorati menejeri marhum Jon Barnett edi. U samolyot ishlab chiqarishni tezlashtirish bo’yicha bosim xavfsizlikka putur yetkazganini da’vo qildi.
2019-yilda BBCga bergan intervyusida janob Barnett zavoddagi ishchilar qismlarni zavod orqali kuzatish uchun mo’ljallangan qat’iy tartiblarga rioya qila olmaganliklarini aytdi, bu esa nuqsonli qismlarning yo’qolishiga olib kelishi mumkin. Uning ta’kidlashicha, ba’zi hollarda ishchilar ishlab chiqarish kechikishlariga yo’l qo’ymaslik uchun samolyotlarga axlat qutilaridan past sifatli qismlarni qasddan o’rnatishgan.
U, shuningdek, samolyot palubalarini mahkamlash uchun nuqsonli mahkamlagichlardan foydalanilganligini, natijada o’tkir metall qirindilar hosil bo’lishini va palubaning ostida samolyot simlari joylashgan joylarda to’planganligini da’vo qildi.
Ushbu da’volar avvalroq AQSh regulyatori, Federal aviatsiya ma’muriyatiga (FAA) taqdim etilgan bo’lib, ular qisman tasdiqlangan. Tekshiruvdan so’ng, FAA zavoddan kamida 53 ta «muvofiq bo’lmagan» qism yo’qolgan degan xulosaga keldi.
FAA auditi, shuningdek, bir nechta samolyot pollarining ostida metall qirindilari borligini tasdiqladi.
Boeing o’z kengashi bu masalani tahlil qilganini va bu «parvoz xavfsizligi muammosini keltirib chiqarmasligini» aniqladi, garchi mahkamlagichlar keyinchalik qayta ishlab chiqilgan. Kompaniya keyinchalik «qismlarni kuzatish bo’yicha FAAning xulosalarini to’liq hal qilganini va qayta sodir bo’lishining oldini olish uchun tuzatish choralarini ko’rganini» aytdi.
Janob Barnett xizmat ko’rsatayotgan samolyotlarda allaqachon katta avariyaga olib kelishi mumkin bo’lgan yashirin nuqsonlar bo’lishi mumkinligidan xavotirda edi. «Menimcha, 787 bilan katta voqea sodir bo’lishiga ozgina vaqt qoldi», dedi u menga 2019-yilda. «Xato qilganimga umid qilaman.»
2024-yil boshida janob Barnett o’z joniga qasd qilish natijasida vafot etdi. O’sha paytda u Boeingga qarshi uzoq davom etgan xabarchi da’vosida dalillar keltirayotgan edi va kompaniya uning ayblovlari natijasida uni jabrlangan deb da’vo qilgan edi. Boeing bu da’volarni rad etdi.
Janob Barnettning ko’plab ayblovlari zavoddagi yana bir sobiq sifat menejeri Sintia Kitchensning avvalgi da’volarini aks ettiradi.
2011-yilda janob Kitchens regulyatorlarga past sifatli qismlar karantin qutilaridan qasddan olib tashlanganini va ishlab chiqarish jadvallarini saqlab qolish uchun samolyotlarga o’rnatilganini xabar qildi.
2016-yilda Boeingni tark etgan janob Kitchens, shuningdek, xodimlarga past sifatli ishlarga ko’z yumishni buyurishganini va qoplamalari ichida metall qirindilar bo’lgan nuqsonli simlar to’plamlari ataylab samolyotlarga o’rnatilganligini va bu xavfli qisqa tutashuvlar xavfini yaratganini da’vo qildi.
Boeing ushbu aniq ayblovlarga javob bermadi, lekin janob Kitchens 2016-yilda «unga ish faoliyatini yaxshilash rejasi tuzilayotgani haqida xabar berilgandan so’ng» iste’foga chiqqanini bildiradi. Kompaniya, shuningdek, u keyinchalik Boeingga qarshi «diskriminatsiya va qasos olish haqidagi da’volarni» da’vo qilgan holda da’vo arizasi berganligini, bu da’vo rad etilganini bildiradi.
Yaqinda uchinchi xabarchi Sem Salehpour o’tgan yili Senat qo’mitasida guvohlik berganida sarlavhalarga aylandi.
Janob Salehpour, hozirgi Boeing xodimi, AQSh qonunchilariga «agar Boeingda kuzatgan xavfsizlik muammolari hal qilinmasa, tijorat samolyotining halokatli ishdan chiqishiga olib kelishi mumkin, bu esa yuzlab odamlarning hayotiga zomin bo’ladi» dedi.
Sifat bo’yicha muhandisning ta’kidlashicha, 2020-yil oxirida 787da ishlagan vaqtida u kompaniyaning samolyot ishlab chiqarish va yetkazib berishni tezlashtirish uchun yig’ish jarayonlarida qisqa yo’llarni joriy etganiga guvoh bo’lgan. Uning so’zlariga ko’ra, bu qisqa yo’llar «787 flotlarida potentsial nuqsonli qismlar va nuqsonli qurilmalarga ruxsat bergan».
U, shuningdek, u tekshirgan samolyotlarning aksariyatida fyuzelaj qismlari o’rtasidagi bo’g’inlardagi kichik bo’shliqlar to’g’ri tuzatilmaganligini ta’kidladi. Uning ta’kidlashicha, bu bo’g’inlar «vaqt o’tishi bilan erta charchoqdan ishdan chiqishga» moyil bo’ladi va «samolyot uchun juda xavfli sharoitlarni» yaratadi va «potentsial halokatli» oqibatlarga olib keladi.
Uning fikricha, 787 flotining aksariyat qismini tashkil etuvchi 1000 dan ortiq samolyot bunga ta’sir qilishi mumkin.
Boeing «787ning konstruktiv yaxlitligi haqidagi da’volar noto’g’ri» ekanligini ta’kidlamoqda. Kompaniya: «Keltirilgan masalalar AQSh Federal aviatsiya ma’muriyati nazorati ostida qat’iy tekshiruvdan o’tkazildi. Ushbu tahlil shuni tasdiqladiki, samolyot o’nlab yillar davomida o’z chidamliligi va xizmat qilish muddatini saqlab qoladi va bu masalalar hech qanday xavfsizlik xavotirini tug’dirmaydi.»
Boeing so’nggi yillarda o’zining korporativ madaniyati va ishlab chiqarish standartlari bo’yicha jiddiy tekshiruvga duch kelgani shubhasiz. O’zining eng ko’p sotiladigan 737 Max samolyoti ishtirokidagi ikkita o’lim bilan yakunlangan avariya va o’tgan yili yana bir jiddiy hodisa sodir bo’lganidan so’ng, kompaniya doimiy ravishda yo’lovchilar xavfsizligidan ko’ra foydaga ustunlik berishda ayblanmoqda.
Kompaniyaga o’tgan yili qo’shilgan bosh direktor Kelli Ortberg ichki jarayonlarni qayta ko’rib chiqish va xavfsizlik va sifat nazorati bo’yicha keng qamrovli reja bo’yicha regulyatorlar bilan hamkorlik qilish orqali ushbu tushunchani o’zgartirish uchun faol ishlamoqda.
Biroq, 787 o’tmishdagi xatoliklar tufayli allaqachon buzilganmi, degan savol ochiq qolmoqda, bu esa doimiy xavfsizlik xavfini yaratishi mumkin.
Richard Aboulafia bu holat emas deb hisoblaydi. «16 yillik operatsiyalar, 1200 ta samolyot va bir milliarddan ortiq yo’lovchi uchirilgandan so’ng, hozirgacha hech qanday avariya bo’lmagan», – deb ta’kidlaydi u. «Bu ajoyib xavfsizlik rekordidir.»
Uning fikricha, har qanday jiddiy muammolar allaqachon o’zini namoyon qilgan bo’lardi.
«Menimcha, ishlab chiqarish muammolari ko’proq qisqa muddatli tashvish», – deydi u. «So’nggi bir necha yil davomida 787 ishlab chiqarishini nazorat qilish ancha kuchaydi.
«Eskiroq samolyotlar uchun, menimcha, har qanday jiddiy muammolar hozirgacha paydo bo’lgan bo’lardi.»
Ahmadobodda halokatga uchragan Air India samolyoti 2013-yilda birinchi marta uchganidan beri 11 yildan ortiq vaqt o’tgan.
Biroq, sobiq Boeing xabarchisi Ed Pierson tomonidan tashkil etilgan va ilgari kompaniyani qattiq tanqid qilgan AQSh tashkiloti Aviatsiya xavfsizligi fondi, yaqinda sodir bo’lgan avariyagacha 787 samolyotlaridan xavotirda bo’lganini ta’kidlaydi.
«Ha, bu mumkin bo’lgan xavfsizlik xavfi edi», – deydi janob Pierson. «Biz hodisa hisobotlarini kuzatamiz, biz normativ hujjatlarni kuzatamiz. Turli muammolarni tasvirlaydigan havo yaroqlilik direktivalari chiqadi va bu sizni o’ylantirishi mumkin.»
Uning ta’kidlashicha, shunday muammolardan biri hojatxona jo’mraklaridan suvning elektr jihozlari joylashgan joylarga oqib chiqishi mumkin. O’tgan yili FAA aviakompaniyalarga ma’lum 787 modellarida sizib chiqishlar aniqlanmaganidan so’ng muntazam tekshiruvlar o’tkazishni buyurdi.
Biroq, janob Pierson yaqinda sodir bo’lgan fojianing sababi noma’lumligini va har qanday muammolar, samolyotda bo’ladimi, aviakompaniyada bo’ladimi yoki boshqa joyda bo’ladimi, hal qilinishi uchun tergovni tezda davom ettirish juda muhimligini ta’kidlaydi.
Ayni paytda 787ning xavfsizlik rekordi hali ham mustahkamligicha qolmoqda.
«Hozircha Air India avariyasiga nima sabab bo’lganini bilmaymiz», – deydi aviatsiya bo’yicha maslahat firmasi Leeham Company boshqaruvchi direktori Skott Hamilton.
«Ammo samolyot haqida bilganlarimizga asoslanib, men 787ga chiqishdan tortinmayman.»
Yuqori rasm muallifi: Getty Images
BBC InDepth veb-sayt va ilovadagi eng yaxshi tahlillar uchun uy, taxminlarga qarshi chiqadigan yangi nuqtai nazarlar va kunning eng katta muammolari bo’yicha chuqur hisobotlar. Va biz BBC Sounds va iPlayer-dan fikr uyg’otadigan kontentni ham namoyish etamiz. Quyidagi tugmani bosish orqali InDepth bo’limi haqida o’z fikr-mulohazalaringizni bizga yuborishingiz mumkin.
Mehmonxonachi juda yaqin bo’lishiga qaramay, orollar o’rtasida sayohat qilish qiyinligini aytdi.
Finistair yozgi sinovning bir qismi sifatida Fransiyadan Kanal orollariga parvozlarni boshladi.
Tahdidli elektron pochta xabari yuborilganidan keyin ertalabgacha ko’rilmagan.
Dug Collyerning aytishicha, «hissiy» tashrif uning sobiq ish joyiga qaytish istagini amalga oshirgan.
Aurigny bitimning bir qismi sifatida Skybus’dan ikkita samolyot olayotganini aytdi.