«`html
Indoneziyaning mashhur tropik jannati bo’lgan Bali uzoq vaqtdan beri butun dunyo bo’ylab sayyohlarni o’ziga rom etib kelmoqda.
Biroq, tashrif buyuruvchilarning tobora ko’proq qismi umidsizlikni his qilmoqda, yaqinda sayohatchi Zoe Rae shular jumlasidan.
«Baliga kelganimizdan beri, biz uchun nimadir to’g’ri emasdek tuyuldi», dedi u iyul oyida o’zining mehmonxona xonasidan suratga olingan YouTube videosida.
«Biz Baliga ijtimoiy tarmoqlarda baham ko’rilgan jannatona tajribalar ta’sirida katta umidlar bilan keldik.»
U shunday dedi: «Agar siz qahvaxona fotosuratini olsangiz va keyin kattalashtirsangiz, haqiqiy voqelikka guvoh bo’lardingiz.»
Ms. Rae o’zi kuzatgan haqiqat haqida batafsil ma’lumot bermadi va BBCning so’rovlariga javob bermadi. Shunga qaramay, uning tajribasi shunchalik bezovta qiluvchi ediki, u o’zining to’y yubileyini nishonlashni davom ettirish uchun Dubayga to’satdan reysga buyurtma berishga undadi.
Tasdiqlovchi hisoblar uchun uzoqqa borishning hojati yo’q.
Ijtimoiy media platformalari Balidagi «umidlar va voqelik»ni solishtiruvchi postlarga to’la.
Dengiz bo’yidagi restoranda quyosh botishidan zavqlanayotgan ovqatlanuvchilarning suratlari unga olib boradigan eskirgan zinapoyalardagi axlat uyumlari bilan yonma-yon.
Sharshar oldida bikini kiygan qizlarning pozalari sirpanchiq toshlarda o’z navbatini kutayotgan sayyohlarning uzun navbatlari bilan solishtiriladi.
Bambuk somon bilan xizmat ko’rsatadigan go’zal ochiq havoda tayyorlangan smuzi tirband yo’llarda tiqilib qolgan tutun chiqaradigan mototsikllar bilan keskin farq qiladi.
Millionlab odamlar har yili «Ye, ibodat qil, sev» memuar va filmida ommalashgan ma’naviy Shangri-La’ni qidirib Baliga sayohat qilishadi.
Biroq, ular ko’pincha olomon odamlar, tinimsiz tirbandlik va qurilish shovqini bilan uchrashadilar, bularning barchasi pandemiyadan keyingi turizmning kuchayishi bilan kuchayadi.
Orolga tobora kuchayib borayotgan bosim sezilarli noroziliklarni keltirib chiqardi. Yaqinda yuz bergan voqealar ayanchli tus oldi, o’ndan ortiq odam g’ayrioddiy suv toshqinlarida halok bo’ldi. Rasmiylar vaziyatning yomonlashuvini chiqindilarni noto’g’ri boshqarish va nazoratsiz shaharsozlik bilan bog’lashdi.
Mahalliy hukumat o’shandan beri yangi qurilishga cheklovlar e’lon qildi. Biroq, ko’pchilik bu choralarni etarli emas va kech deb biladi.
Uzoq vaqtdan beri «oxirgi jannat» sifatida e’zozlangan Bali qanday qilib bu muhim nuqtaga yetdi?
G’arb sayohatchilari Baliga 20-asrning boshidan jalb qilingan, o’shanda u hind ibodatxonalari va yam-yashil sholzorlari bilan ajralib turadigan ekzotik va olis joy hisoblangan.
Ma’naviylik va tabiatga hurmat Balineziya madaniyatiga chuqur singdirilgan: maymunlar, sigirlar va qushlar muqaddas hisoblanadi, qadimiy daraxtlar ruhlarni o’zida mujassam etgan deb ishoniladi va mashhur trekking joyi bo’lgan Batur tog’i ma’buda tomonidan himoyalangan deb hisoblanadi.
Berlinlik sayohat yozuvchisi Gisela Uilyamsning so’zlariga ko’ra, Bali «utopiya, chuqur go’zallik va madaniyat haqidagi munozaralar paydo bo’lgan eng qadimgi joylardan biri» bo’lgan, u 1990-yillardan beri orolga tashrif buyuradi.
«Balineziya hind madaniyati bu joyning abadiy afsonasini yaratdi.»
So’nggi o’n yil ichida orolga turizm keskin o’sdi, 2014-yilda 3,8 million tashrif buyuruvchidan o’tgan yili 6,3 milliongacha.
Prognozlar orol yetti milliondan ortiq xalqaro sayyohlarni qabul qilishini ko’rsatmoqda, bu yil rekordlarni yangilashga tayyor.
Zamonaviy Bali o’zining noyob an’analari yoki jannatona jozibasi bilan emas, balki plyaj klublari va surfing uylari bilan mashhur.
Spirtli ichimliklar osonlik bilan mavjud va Indoneziyaning boshqa mintaqalariga nisbatan ko’proq ochilib ketadigan kiyimlar odatda qabul qilinadi. Bundan tashqari, ko’pchilik mehmonlar Balining hashamatli mehmonxonalari, villalari va spa markazlariga sho’ng’ishga harakat qilishadi.
«G’arbliklarning katta qismi hashamatli turmush tarzining arzonligidan foydalanmoqda», deydi Ms. Uilyams. «Ijtimoiy media paydo bo’lganidan beri joyni tushunish juda sayoz bo’lib qoldi… Odamlar shunchaki tasvirni ko’rishadi va keyin tashrif buyurishadi.»
Zoe Rae’ning Balida duch kelgan voqelikdan hafsalasi pir bo’lishi ko’plab tasodifiy sayyohlar tomonidan ushlab turilgan ideal tasvirni ta’kidlaydi.
Ms. Rae postiga javoban, Balida yashovchi britaniyalik kontent yaratuvchisi Hollie Mari TikTok videosida «Bali haqida ma’lumot olish uchun faqat Instagramga tayanish orolning o’zi haqida noto’g’ri tasavvur beradi» deb ogohlantirdi.
«Balidagi muammo shundaki, odamlar ko’pincha ma’lum joylar bilan cheklanib, estetik jihatdan yoqimli kafe va Instagramga mos joylarni qidiradi. Shunday qilib, ular Bali chuqur madaniy boylikka ega orol ekanligini e’tibordan chetda qoldiradilar», deb tushuntirdi Ms. Mari BBCga.
U yerda yashovchilar yoki odatdagi sayyohlik joylaridan tashqariga chiqqanlar Balining chidamli tabiiy go’zalligini tasdiqlashlari mumkin, delfinlarni tomosha qilish ekskursiyalari va sho’ng’in tadqiqotlaridan tortib, tinchroq shimoliy mintaqaning yam-yashil landshaftlarigacha.
Indoneziya poytaxti Jakartadan Baliga ko’chib o’tgan Canny Claudyaning so’zlariga ko’ra, orol sayyohlar tez-tez boradigan «ziyofat joylari»dan «ancha, ancha ko’proq».
«Agar siz Balini olomon deb bilsangiz, siz shunchaki to’g’ri joylarda emassiz.»
Shunga qaramay, mahalliy aholi o’z orollari turizm talablari tufayli sezilarli o’zgarishlarga duch kelganini tan olishadi.
Bali sayohatchilar kutgan jannat emasligi haqidagi shikoyatlarni eshitib, ba’zilar bunday mulohazalarda o’ziga xos ziddiyat borligini ta’kidlashadi.
«Sayyohlar Balida tirbandlikning kuchayishidan hafsalasi pir bo’lganini bildirganlarida, ular aslida tirbandlikka hissa qo’shmoqdalar», deydi Balilik tadqiqotchi I Made Vikannanda, u orolning tabiiy muhitini va uning aholisini saqlab qolish tarafdori.
«Bu tirbandlikda tiqilib qolish va tirbandlikdan shikoyat qilish bilan bir xil, shu bilan birga unga hissa qo’shayotgan mashinani haydash», deb tushuntirdi u.
Yigirma ikki yoshli mahalliy aholi Ni Kadek Sintya, Canggu’ning tinch yo’llari bo’ylab skuterni bemalol haydab, tushlik qilish uchun to’xtaydigan sholzorlardan o’tgan vaqtlarini eslaydi.
Besh yil o’tgach, Canggu oroldagi eng yomon tirbandlikni boshdan kechirmoqda. Ms. Sintyaning sog’lomlashtirish kurortidagi ishiga boradigan yo’li endi villalar va kafelar bilan to’lib-toshgan va unga sabrsiz signal berish ovozlari hamrohlik qiladi.
«Men u yerda to’xtashni, dam olishni qo’yavering, o’ylamasdim ham», deydi u afsus bilan. «Hozir, men o’tirishga odatlangan joydan o’tsam, meni g’amginlik hissi qamrab oladi. Har o’tgan kun bilan Bali yemirilayotgandek tuyuladi.»
Turizm o’sishda davom etar ekan, mehmonxonalar, kafelar va barlar orolning gavjum janubiy mintaqasidan tashqariga tarqaldi.
So’nggi moda yo’nalishi – bu bir vaqtlar uyqudagi baliqchilik qishlog’i bo’lgan Canggu bo’lib, u butun dunyodan surferlar uchun magnitga aylandi.
Canggu boshqa mahallalarning izidan boradi, Uluvatudan Seminyakkacha, ilgari sokin suv havzalari bo’lgan, sayyohlar yangi «yashirin gavharlar»ni qidirishgani sababli o’zgartirilgan.
Ushbu migratsiya tor qishloq yo’llari bo’ylab zamonaviy kafelar, sport zallari va ko-vorking maydonlarining paydo bo’lishiga olib keldi.
Shimolda joylashgan Pererenan hozir Canggu uchun yanada qulayroq alternativa sifatida e’lon qilinmoqda.
Shimolroqda, Ubudning yam-yashil o’rmonlarida kurortlar o’zlarini janubning g’ayratli sur’atidan qochish uchun qo’riqxonalar sifatida sotmoqda.
«Haqiqiy 22-sonli tuzoq bor», deydi Ms. Mari. «Bir tomondan, odamlarni turli sohalarni o’rganishga undash odatda ijobiy narsa… Biroq, bu hamma joyda qurilishni rag’batlantirishi mumkinligi xavfi ham mavjud.»
Bundan tashqari, u shunday deydi: «Odamlar Baliga o’yin maydonidek munosabatda bo’lishadi.»
Oy o’tmaydi, xato qilayotgan sayyohlar haqidagi xabarlar sarlavhalarni egallamaydi: odamlarning mast holda yoki dubulg’asiz skuterni haydashida jiddiy baxtsiz hodisalar bo’ldi; chet elliklar muqaddas joylarda yechinganliklari uchun deportatsiya qilindi; va boshqalar mast holdagi janjallarda ishtirok etishdi.
So’nggi keskinlikka urushdan qochib Balida joylashgan minglab ruslar va ukrainaliklarning kelishi ham qo’shildi.
Indoneziya Milliy narkotiklar agentligi rahbari yaqinda ruslar va ukrainaliklarning Balida jinoiy faoliyat bilan shug’ullanishi bilan bog’liq o’sib borayotgan muammo haqida ogohlantirdi.
Mahalliy norozilik kuchayib bormoqda, ijtimoiy media foydalanuvchilari noto’g’ri harakat qilayotgan sayyohlarni ommaviy ravishda sharmanda qilmoqda, hatto Baliliklar o’zlarining jahonga mashhur mehmondo’stligini saqlab qolishmoqda.
«Ko’pgina sayyohlar bizning orolimizga pul sarflayotganimiz uchun biz mahalliy aholi ularning har qanday ishini qabul qilishimiz kerak deb hisoblashadi», deydi Ms. Sintya, o’z avlodining ko’plari kabi turizm sohasidagi kareraning barqarorligiga tayanishga majbur bo’lgan.
«Men qafasga tushgandek his qila olaman», deydi u, «chunki bizning hayotimiz turizmga bog’liq. Agar biz turizmni to’xtatsak, qanday omon qolamiz?»
Turizmning «nazoratsiz o’sishi»ga qaramay, tadqiqotchi janob Vikannanda «Balining rivojlanishi va tabiiy uyg’unlikni saqlashga hali ham erishish mumkin» deb hisoblaydi.
«Men, ayniqsa, yoshlarning ishtiroki bilan optimistikman.»
Darhaqiqat, korxonalar va faollar chiqindilarni boshqarish bo’yicha ta’limdan tortib plyajni tozalash kampaniyalarigacha bo’lgan barqaror rivojlanishni rag’batlantirish uchun mahalliy tashabbuslarni boshladilar.
Turizmni etarli darajada tartibga solmaganligi uchun tanqid qilingan rasmiylar ham orolning ekologik sharoitlarini yaxshilashga harakat qilmoqda.
Yil boshida Bali bir martalik ishlatiladigan plastmassalarni taqiqladi va tashrif buyuruvchilar uchun xulq-atvor qoidalarini chiqardi, «Balining turizmi hurmatli, barqaror va mahalliy qadriyatlarimizga mos bo’lishini ta’minlash uchun.»
Politsiya xodimlari qoidalarga rioya etilishini ta’minlash uchun mashhur hududlarga joylashtirildi.
Financial Times HTSI jurnalining sayohat muharriri Maria Shollenbarger BBCga shunday dedi: «Indoneziya hukumati Bali shunchaki ekspluatatsiya qilinadigan sayyohlik bozori emas, balki tabiiy boylik ekanligini anglab yetdi.»
«Bali haddan tashqari turizmning kengroq muammosi uchun tigel bo’lib xizmat qiladi», dedi u.
«Manzilidan qat’i nazar, sayohatchilar joy bilan mas’uliyatli tarzda munosabatda bo’lish uchun o’z mas’uliyatini tan olishlari muhimdir.»
«`