Bu hafta minglab afg’onistonlik shaxslarning Buyuk Britaniyaga yashirincha ko’chirilishiga sabab bo’lgan muhim ma’lumotlar buzilishi ommaga ma’lum bo’ldi.
Seshanba kuni Oliy sud tegishli ma’lumotlarni e’lon qilishni buyurdi, ammo oshkor bo’lgan ma’lumotlar bir qator hal qilinmagan savollarni keltirib chiqardi.
2022-yil fevral oyida Mudofaa vazirligining (MoD) rasmiysi tomonidan 19 mingga yaqin afg’onistonliklarning shaxsiy ma’lumotlari bo’lgan jadval tasodifan sizdirildi. Bu shaxslar Tolibonning qasosidan qo’rqib, Buyuk Britaniyadan boshpana izlayotgan edi.
Tarkibida muhim ma’lumotlar bo’lgan hujjat afg’onistonliklarni ko’chirish bo’yicha arizalarni ko’rib chiqishga mas’ul bo’lgan hukumat guruhidan tashqariga elektron pochta orqali yuborilgan va keyinchalik ommaga tarqalgan.
Politsiya hech qanday tergov o’tkazishga asos yo’q deb qaror qilgan bo’lsa-da, ushbu rasmiyning ish bilan ta’minlanganligi holati noma’lumligicha qolmoqda.
Sizdirilgan hujjatda Afg’oniston mojarosi paytida Britaniya kuchlari bilan aloqasi ularni xavf ostiga qo’yadi deb hisoblagan ko’plab shaxslarning ismlari, aloqa ma’lumotlari va oilaviy tafsilotlari mavjud edi.
Ma’lumotlarning buzilishi 2023-yil avgust oyida Facebookda to’qqiz nafar ariza beruvchining ismlari e’lon qilinganidan keyin aniqlandi.
Hukumat ma’lumotlarning Tolibon qo’liga tushib qolish ehtimolini anglagan holda, ma’lumotlarning buzilishi haqidagi har qanday ma’lumotni bostirish uchun sud buyrug’ini so’radi.
2023-yil sentyabriga kelib, oila a’zolarini ham qo’shganda, 100 minggacha odam sizdirishdan zarar ko’rishi mumkinligi taxmin qilingan edi.
2024-yil aprel oyida hukumat Afg’onistonga javob berish yo’nalishini (ARR) yashirincha tashkil etdi va ma’lumotlari buzilganlar uchun ko’chib o’tish imkoniyatini taklif qildi, ammo ularga buzilish haqida xabar bermadi.
Ushbu yashirin yo’nalish Afg’onistonliklarni ko’chirish va yordam berishning asosiy siyosati (Arap) sxemasidan alohida edi.
2024-yil may oyiga kelib, sudda taqdim etilgan dalillar shuni ko’rsatdiki, taxminan 20,000 kishi ARR bo’yicha ko’chirish huquqiga ega bo’lishi mumkin.
Mudofaa vaziri Jon Xili seshanba kuni taxminan 900 kishi hozirda Buyuk Britaniyada yoki yo’lda ekanligini, shuningdek, 3,600 oila a’zosi borligini aytdi.
Yana 600 ta taklif yuborilgan, ammo bu raqam oila a’zolarini o’z ichiga oladimi yoki yo’qmi, noma’lum.
Sizdirilgan ro’yxatda Afg’onistonda yashayotgan shaxslar soni hozirda noma’lum.
Xalqaro qo’shinlar olib chiqib ketilganidan beri taxminan 36,000 afg’onistonlik Buyuk Britaniyaga ko’chirildi. ARR va Arap sxemalari hozirda yopilgan.
Zararni to’g’ridan-to’g’ri sizdirishga bog’lashning iloji bo’lmasa-da, Mudofaa vazirligi bu masala bo’yicha izoh berishdan bosh tortdi.
Biroq, 2025-yil boshida hukumat tomonidan topshirilgan va iste’fodagi davlat xizmatchisi Pol Rimmer tomonidan o’tkazilgan tekshiruv shuni ko’rsatdiki, sizdirilgan hujjat «dastlab qo’rqilgandek keng tarqalmagan bo’lishi mumkin», bu uning Tolibon uchun qiymati haqidagi oldingi baholarga shubha tug’dirdi.
Janob Rimmerning ta’kidlashicha, Tolibonning aholi haqidagi keng ma’lumotlarga ega ekanligini hisobga olsak, sizdirilgan ma’lumotlar qasos hujumlarining yagona katalizatori bo’lishi «ehtimoldan yiroq».
Uning ta’kidlashicha, sobiq amaldorlarga qarshi qotilliklar va inson huquqlari buzilishlari sodir bo’lgan bo’lsa-da, keng tarqalgan qasos kampaniyasi bilan bog’liq xavotirlar «kamaygan».
Shunga qaramay, ma’lumotlari buzilganlar sizdirishni o’zlari va ularning oilalari uchun xavfni kuchaytirgan falokatli xato deb bilishadi.
Hukumat shu paytgacha sxemaga 400 million funt sterling ajratdi, qo’shimcha 450 million funt sterling sarflash kutilmoqda.
Bu raqamlar 2024-yil may oyida Oliy sudning yopiq eshiklar ortidagi majlislarida taxmin qilingan «bir necha milliard» dan ancha past.
Hukumat 2021-yildan beri Afg’onistonni ko’chirish bo’yicha umumiy xarajatlar taxminan 5,5-6 milliard funt sterlingni tashkil etadi deb taxmin qilmoqda.
O’sha paytdagi mudofaa vaziri Ben Uolles 2023-yil 1-sentyabrda sizdirishning ommaga oshkor etilishini jinoiy javobgarlikka tortish uchun Oliy suddan buyruq so’radi.
Hukumat Tolibon ro’yxatdan shaxslarni nishonga olish uchun foydalanishi mumkinligidan xavotirda edi.
Janob Adliya Nouls so’rovni «favqulodda» deb hisobladi va uni super-buyruqqa ko’tardi, bu sizdirish tafsilotlarini oshkor qilishni yoki sud qarorining mavjudligiga ishora qilishni noqonuniy qildi.
Doimiy tekshiruvlarni o’tkazgan janob Adliya Chemberlen 2023-yil noyabr oyida buni so’z erkinligi bilan bog’liq xavotirlarni uyg’otadigan misli ko’rilmagan buyruq deb ta’rifladi.
U keyingi may oyida buyruqni bekor qilishga urinib ko’rdi, ammo hukumat shikoyat qildi va u seshanba kunigacha kuchda qoldi.
Sizdirilgan hujjatdagi yuqori darajadagi maxfiy ma’lumotlarning ommaga oshkor bo’lishining oldini olish uchun yana bir buyruq berildi.
2023-yil avgustidan boshlab sizdirishdan xabardor bo’lgan Mudofaa vazirligi rasmiylarining sonini cheklash bo’yicha harakatlar amalga oshirildi va o’sha paytdagi Bosh vazir Rishi Sunak va boshqa vazirlar qachon xabardor qilinganligi noma’lumligicha qolmoqda.
2023-yil dekabr oyida Xili (o’sha paytdagi mudofaa vazirining soyasi) o’sha paytdagi Qurolli Kuchlar vaziri Jeyms Xipi tomonidan sizdirish haqida ma’lumot oldi.
Xilining ta’kidlashicha, kengroq soya kabineti umumiy saylovlardan keyingina xabardor qilingan.
Sizdirish haqida parlamentning xabardor emasligi palataning bu masalani tekshirish qobiliyati bilan bog’liq savollarni tug’dirdi.
BBC News xabar berishicha, Leyboristlar vazirlari o’tgan kuzda super-buyruqni bekor qilish imkoniyatini baholashga qaror qilishgan.
Eshituvlar 2024-yil noyabr oyida bo’lib o’tdi va Mudofaa vazirligining yuqori martabali manbasi BBC Newsga xabar berishicha, o’sha paytda hukumatning pozitsiyasi «qo’shimcha ishlar bajarilgunga qadar» super-buyruqni saqlab qolish edi.
Biroq, manbaning ta’kidlashicha, vazirlar shaxsiy ravishda super-buyruqni tugatish imkoniyatini o’rganadigan tekshiruvga asos bor degan xulosaga kelishgan.
Super-buyruq bekor qilingan paytga kelib, etti ommaviy axborot tashkiloti sizdirishdan xabardor edi va tafsilotlarni e’lon qilishdan to’xtatilgan edi.
Jek Fenvikning qo’shimcha hisoboti
Sud buyrug’i tufayli sxemaning mavjudligi hozirgacha xabar qilinmadi.
BBCning xavfsizlik bo’yicha muxbiri Frank Gardner Afg’oniston fuqarolarining ma’lumotlari sizdirilishi va uning oqibatlari haqida tahlil qiladi.
Kechikishlar va xodimlar yetishmasligi «qurolli kuchlarning urush olib borish qobiliyatiga putur etkazmoqda», deyiladi hisobotda.
Donjaga uning qo’mondoni homiylik qilgan va hozir u uning rafiqasi uchun sodiq qo’riqchi va hamrohdir.
Mudofaa vazirligi tomonidan shaxsiy ma’lumotlari xato tufayli oshkor bo’lgan afg’onistonliklar har biri 4000 funt sterlinggacha olishadi.