Bişkek’te düzenlenen Türk Devletleri Teşkilatı Devlet Başkanları Konseyi Zirvesi’nde Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev, önde gelen düşünce kuruluşları için Taşkent’te bir forum kurulmasını önerdi. Bu forum, Teşkilat üyesi devletlerin ticaret potansiyelini genişletmeyi amaçlayan araştırmalar yapacak. Bu tür ekonomik araştırmalar zaten Azerbaycan ile ortaklaşa başarıyla yürütülmektedir.
Son yıllarda, Özbekistan ve Azerbaycan arasındaki ticaret, ekonomik ve yatırım işbirliği, ikili ilişkilerin stratejik doğasını yansıtan dinamik bir büyüme göstermiştir.
Her iki ülke de aktif olarak ticaret hacmini artırmakta, özellikle tarım-sanayi kompleksi, tekstil üretimi, petrokimya ve makine mühendisliği alanlarında karşılıklı tedarik yelpazesini genişletmektedir.
Son 8 yılda ticaret hacmi 7,8 kat artarak 2024’te 253 milyon dolara ulaştı. Özbekistan’ın Azerbaycan’a ihracatı 7,5 kat artarak 208 milyon dolara ulaşırken, ithalat 9 kat artarak geçen yıl 45 milyon dolara ulaştı.
Geçtiğimiz yıl, başlıca ihracat kalemleri makine ve ulaşım ekipmanları – 61 milyon dolar (ihracatın %29’u), tarım ve gıda ürünleri – 33 milyon dolar (%16, meyve ve sebzeler dahil – 19 milyon dolar), tekstil ve giyim – 32 milyon dolar (%15), metal ve metal ürünleri – 32 milyon dolar (%15, bakır dahil 24 milyon dolar) ve tütün ürünleri – 20 milyon dolar (%10) idi.
2024 yılında Özbekistan, Azerbaycan’dan 22 milyon dolar değerinde tarım ve gıda ürünü ithal etti (ithalatın %48’i, şeker dahil 14 milyon dolar), alüminyum – 8 milyon dolar (%18) ve ekipman – 4,6 milyon dolar (%10).
Yatırım işbirliğine büyük önem verilmekte, her iki taraf da sanayi, tarım, enerji ve ilaç alanlarında ortak projeler uygulamaktadır. Azerbaycan’dan Özbekistan’a yapılan yatırımlar 2017’de 142.000 dolardan 2024’te 79,5 milyon dolara yükseldi. Azerbaycan-Özbekistan Yatırım Şirketi, 500 milyon dolarlık kayıtlı sermaye ile faaliyet göstermektedir.
Düzenli hükümetler arası toplantılar ve iş forumları, ortaklıkları derinleştirmeye, elverişli bir yatırım ortamı oluşturmaya ve her iki ülkenin girişimcileri arasındaki iş bağlarını güçlendirmeye katkıda bulunmaktadır. Özellikle, Özbekistan’daki Azerbaycan sermayeli işletme sayısı 2019’da 178 iken Nisan 2025 sonu itibarıyla 278’e yükselmiştir.
Önemli bir işbirliği alanı, bölgesel entegrasyonu güçlendiren ve Özbekistan’ın küresel pazarlara erişimini kolaylaştıran Trans-Hazar rotası da dahil olmak üzere ulaşım ve lojistik koridorlarının geliştirilmesi olmuştur.
Halihazırda elde edilen tarihi başarılara rağmen, ekonomik işbirliğini güçlendirerek gerçekleştirilebilecek önemli ölçüde değerlendirilmemiş potansiyel bulunmaktadır.
Bu raporun ana bölümü, ülkeler arasındaki işbirliği için yeni büyüme alanlarını belirlemeye yönelik araştırma yapmak için geçen yıl test edilen modelin sonuçlarına odaklanacaktır.
Özbekistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev’in girişimiyle, Eylül 2024’te Ekonomik Araştırma ve Reformlar Merkezi’nden bir heyet, ülkenin sosyo-ekonomik reformlarını incelemek üzere Azerbaycan’ı ziyaret etti.
Bu deneyim, devlet politikası oluşturma sürecine entegre edilmiş uygulamalı analitik çalışmanın bir modeli haline geldi. Ziyaret sırasında devlet kurumları, özel ekonomik bölgeler (SEZ’ler), araştırma enstitüleri ve işletmelerle 20’den fazla toplantı yapıldı.
Çalışma, temel göstergelerin, devlet desteğinin, yatırım potansiyelinin, malların karşılaştırmalı avantajlarının ve temel reformların incelenmesi dahil olmak üzere 18 sektörün karşılaştırmalı bir analizini içeriyordu. Enerji, sanayi işbirliği, tarımsal dijital sistemler, lojistik, turizm, dijitalleşme ve kurumsal reformlar alanlarında somut teklifler hazırlandı.
Referans olarak, 11 Ekim 2024 tarihinde Özbekistan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile 33 teklif onaylanmıştır.
Özellikle, “yeşil” enerji alanında ortak projeler geliştirmek için “Azerbaycan-Kazakistan-Özbekistan” bakanlıklar arası çalışma grubu oluşturuldu. Azerbaycan’ın tarım sigortası konusundaki deneyimine dayanarak, “Tarım Risklerinin Sigortası Hakkında” bir yasa tasarısı geliştirildi (Özbekistan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu’nun değerlendirmesine sunuldu).
Şu anda, çeşitli projelerin uygulanması devam etmektedir. Kilit projelerden biri, Azerbaycan’daki “Alat” SEZ’de bir ev aletleri üretim sürecinin kurulmasıdır. Proje, yerel üretimi geliştirmeyi ve ülkeler arasındaki sanayi işbirliğini güçlendirmeyi amaçlamaktadır.
Azerbaycan’ın deneyimine dayanarak, “Sanayinin Dijitalleşmeye Hazırlık Endeksi” programını uygulama çalışmaları devam etmektedir. Bu çalışmaların bir parçası olarak, 2026 yılına kadar uygulanması için ayrıntılı bir eylem planı geliştirilmektedir ve bu, sanayide dijitalleşmeyi hızlandırmak için önemli bir araç olacaktır.
Ek olarak, Azerbaycan’da yapay zeka teknolojileri kullanılarak Özbek dili için büyük bir dil modeli geliştirilmektedir ve bu, dijitalleşme alanında ve Özbek dilinin modern teknolojilere uyarlanmasında önemli bir adım olacaktır.
Daha az önemli olmayan bir diğer konu, ülkeler arasındaki akademik ve eğitim işbirliğini geliştirmeyi amaçlayan Azerbaycan Ekonomi Üniversitesi ile ortaklaşa bir çift diploma programının başlatılmasıdır.
Ayrıca, Kasım 2024’te Azerbaycan’dan bir heyet tarafından Özbekistan’a bir iade ziyareti düzenlendi. Ziyaret sırasında devlet kurumları, özel ekonomik bölgeler, işletmeler ve yükseköğretim kurumlarının temsilcileriyle 14 toplantı yapıldı.
Toplantıların ardından, Azerbaycan Cumhuriyeti heyeti, Özbekistan ve Azerbaycan arasındaki daha fazla karşılıklı faydalı işbirliği alanları için bir teklif listesi hazırladı. İki ziyaretin sonucunda ortaya çıkan teklifler, önümüzdeki 5 yıl için ülkeler arasındaki işbirliği için Yol Haritası taslağına dahil edilmek üzere değerlendirilmektedir. Böylece, analitik çevrelerin karşılıklı ziyaretlerinin test edilmiş modeli, uygulamalı analitiği kurumsallaştırmanın ve sanayi ve dijital gelişimi hızlandırmanın bir örneği haline gelmektedir.
I. Sanayi İşbirliği
Ülkelerimiz, yüksek katma değere sahip ve ekonomiler için önemli çoğaltıcı ve sinerjik etkiler yaratan imalat sanayilerinde umut vaat eden projeleri belirlemeyi ve uygulamayı amaçlamaktadır.
Bu doğrultuda, Özbekistan’da gelişmiş tekstil ve hazır giyim sektörü nedeniyle önemli talep gören sentetik kumaşlar ve geniş bir uygulama alanına sahip olan karbon fiber gibi hidrokarbonlardan yeni ürünlerin ortak üretimini kurmak umut verici görünmektedir.
Ayrıca, iş çevrelerimiz üçüncü ülkelerden ithal edilen ürünlerin ortak üretimini kurmakla ilgilenebilir. Örnek olarak, her iki pazarda da talep gören kimyasal ürünleri, özellikle polivinil klorür, melamin (boya ve herbisit üretiminde kullanılır) gösterebiliriz.
Her iki ülke de yüksek katma değerli ürünlerin ihracat odaklı üretimini oluşturmakla ilgilenmektedir. Bu bağlamda, Azerbaycan’ın stratejik lojistik konumu ve işletmeler için yaratılan koşullar göz önüne alındığında, Özbekistan tekstil ve elektrik endüstrilerinden ihracat odaklı işletmeleri Azerbaycan’ın özel ekonomik bölgelerinde konumlandırmakla ilgilenmektedir.
Küresel “yeşil” gündem bağlamında, elektrikli araçların üretimi ve elektrikli taşıma altyapısının inşası da daha az umut verici olmayabilir.
Sanayi işbirliği çerçevesinde, mücevher endüstrisi göz ardı edilemez. Özbekistan, Azerbaycan’dan mücevher şirketlerini ve ustalarını çekmekle ilgilenebilir. Ek olarak, her iki ülkedeki mücevher ustaları tarafından yapılan ürünlerin fuarlarını düzenlemek mümkün olacaktır.
II. Tarım-Sanayi İşbirliği
Bir sonraki umut verici yön, tarım-sanayi işbirliğidir.
Tarım-sanayi kompleksindeki girişimciler arasındaki işbirliği için büyük bir potansiyel, her iki tarafın da karşılaştırmalı avantajlara sahip olduğu alanlarda çabaların birleştirilmesidir. Bu, şarapçılık, nar yetiştiriciliği ve tarım ürünlerinin endüstriyel işlenmesidir.
Ek olarak, tarım ürünleriyle üçüncü ülkelerin pazarlarına ortaklaşa girme mekanizmalarının işbirliği ve geliştirilmesi, her iki ülkenin rekabet avantajlarını güçlendirecek ve yeni nişler fethedecektir. Dahası, her iki ülkenin bu tür ürün ihracat hacmi göz önüne alındığında – toplam 3,4 milyar dolar (Azerbaycan – 1 milyar dolar, Özbekistan – 2,4 milyar dolar)
Bilimsel ve ıslah alanında çabaları birleştirmek ilgili olacaktır – özellikle, yakın işbirliği kurmak, iki ülkenin araştırma tarım enstitüleri arasında ortak araştırma ve ıslah projeleri uygulamak. Referans olarak, Azerbaycan’da 7 ve Özbekistan’da 30’dan fazla bulunmaktadır.
III. Ulaşım Sektörü
Bir diğer alan, ulaşım alanındaki işbirliğidir.
Stratejik öneme sahip malların (şeker, bitkisel yağ, diğer gıda ürünleri gibi) ve büyük şirketlerin ürünlerinin Orta Koridor üzerinden tercihli tarifelerle taşınması için yeni düzenlemeler geliştirmek umut verici görünmektedir.
Ayrıca, Özbek inşaat şirketlerinin Azerbaycan’ın kurtarılmış topraklarındaki ulaşım altyapısının restorasyon ve geliştirme projelerine katılımını da değerlendirmek gerekmektedir.
IV. Ticaret
Ticaret yönünde, Azerbaycan perakendecilerinin Özbekistan’da projeler uygulamak üzere çekilmesi umut verici görünmektedir – bu, süpermarket zincirlerinin, lojistik ve dağıtımın başlatılması ve ayrıca Özbek ürünlerinin Azerbaycan’daki perakende zincirlerinde tedariki ve satışı.
Ayrıca, Merkezimiz AzExport portalının çalışmalarını inceledi – Azerbaycan mallarının yurt içi ve yurt dışı pazarlarda satıldığı bir platform. Özbekistan’dan üreticileri ve tedarikçileri platform aracılığıyla alınan siparişlere bağlama teklifleri de sunuldu. Bu, girişimciler için popüler bir mekanizma haline gelebilir.
V. Turizm
İşbirliğini genişletmek için bir sonraki umut verici alan turizmdir. Karşılıklı turizmin mevcut göstergeleri potansiyele karşılık gelmemektedir – 2024’te Özbekistan’ı Azerbaycan’dan 16 bin vatandaş ziyaret etmiştir. Bu bağlamda, görüşmeler sırasında şunlara talep vardı:
– yıllık bir devletler arası turizm iş forumu düzenlemek,
– ortak birleşik turizm markaları oluşturmak (İpek yolu benzeri)
– Özbekistan ve Azerbaycan’daki iş turizmi temsilcileri arasında bilgi alışverişi için kalıcı bir mekanizma başlatmak.
Ayrıca, turizm alanındaki işbirliği düzeyini artırmak için, üçüncü ülkelerden turistleri gastronomi, sağlık ve kayak turizmi alanlarına çekmek için kombine turizm ürünleri tanıtmak gerekmektedir (örneğin, her iki ülkedeki kayak merkezlerini ziyaret eden turistler için bir fayda sistemi)
VIII. Eğitim ve Bilimsel Araştırma İşbirliği
Son yön olarak, eğitim ve araştırma faaliyetleri alanında olası işbirliği için geliştirilen girişimleri vurgulamak istiyorum.
Nitelikli personel yetiştirmek, herhangi bir ülkenin başarılı bir şekilde gelişmesinin temel taşıdır. Teknik uzmanlıklar bugün her zamankinden daha önemlidir, bu nedenle mühendis eğitimi alanında ülkelerimizdeki üniversiteler arasında çift diploma programları başlatma uygulamasını genişletmek gerekmektedir.
İşbirliğinin sınırlarını genişletmek ve ona daha bilimsel bir karakter kazandırmak için, devletler arası bir bilimsel uzman konseyi oluşturmak ve ülkeler arasındaki uzun vadeli sosyo-ekonomik işbirliğinin potansiyel alanlarının derinlemesine incelenmesi konusunda ortak araştırmalar başlatmak umut verici görünmektedir.
Sonuç
Özbek-Azerbaycan ilişkilerinin dinamik gelişimi, analitik desteğin ve uygulamalı bilimsel çalışmaların ekonomik işbirliği için nasıl güçlü bir katalizör haline gelebileceğini açıkça göstermektedir. Özbekistan ve Azerbaycan’ın deneyimi, araştırma faaliyetlerinin ve iş uygulamalarının yakın entegrasyonunun yalnızca ortak gelişimin yeni alanlarını belirlemekle kalmayıp, aynı zamanda bunları devlet düzeyinde başarıyla uygulayabileceğini de göstermektedir.
Bu tür girişimlerin sonuçları, iş yaratan, yeni endüstriler oluşturan ve her iki ülkenin uluslararası pazardaki konumlarını güçlendiren belirli projelerde ifade edilmektedir.
Aynı zamanda, ikili işbirliği potansiyeli tükenmekten uzaktır. Ortak eğitim ve bilimsel projelerle desteklenen sanayi, tarım-sanayi kompleksi, dijital teknolojiler ve lojistik alanlarındaki derin işbirliği, Özbekistan ve Azerbaycan arasındaki ekonomik ortaklığı niteliksel olarak yeni bir düzeye taşıyabilir.
Önümüzdeki yıllarda, bu tür karşılıklı faydalı işbirliği, tüm Orta Asya ve Kafkasya bölgeleri için bölgesel entegrasyonun ve sürdürülebilir ekonomik büyümenin bir modeli haline gelebilir.
Obid Hakimov,
Ekonomik Araştırma Merkezi Direktörü
ve Reformlar