Qozogʻiston, Qirgʻiziston va Oʻzbekistondagi gidroenergetika loyihalarining tez sur’atlarda kengayishi YuNESKOning Jahon merosi obyekti boʻlgan Gʻarbiy Tyan-Shan uchun jiddiy tahdid soladi. Bu haqda «Chegarasiz daryolar» koalitsiyasi hisobotida aytilgan.
Ushbu noyob tabiiy majmuaning hozirgi ahvoli toʻgʻrisidagi puxta toʻplangan ma’lumotlarni batafsil tahlil qilgan xalqaro ekologik koalitsiyasi «Chegarasiz daryolar» YuNESKOning Jahon merosi qoʻmitasi a’zolariga Gʻarbiy Tyan-Shanni xavf ostida turgan Jahon merosi roʻyxatiga kiritish toʻgʻrisida iltimosnoma bilan murojaat qilgan.
2016-yilda oʻzining ajoyib bioxilma-xilligi va noyob ekosistemalari uchun tan olingan Gʻarbiy Tyan-Shan Jahon merosi obyekti Markaziy Osiyoning uchta davlatida joylashgan asosiy qoʻriqxonalarini oʻz ichiga oladi. Biroq, gidroenergetika loyihalarining hozirgi oʻsish sur’ati uning nufuzli xalqaro maqomini ta’minlagan qadriyatlarni xavf ostiga qoʻymoqda.
Koalitsiyaning hisobotida kamida beshta toʻgʻon yaqinda qurilganligi va Gʻarbiy Tyan-Shanning ekologik yaxlitligiga va uning atrofidagi hududlarga muhim ahamiyatga ega daryolarda qoʻshimcha 15 dan 40 gacha yangi gidroenergetika toʻgʻonlari rejalashtirishdan faol qurilishgacha boʻlgan turli bosqichlarda ekanligi ta’kidlangan.
Chatkal, Pskem, Ugam, Koxsu, Aksu, Aris, Sayram-Su va mintaqaning boshqa muhim suv yoʻllari misli koʻrilmagan bosim ostida boʻlib, atigi besh yil avvalgiga nisbatan tahdidlarning keskin kuchayishini aks ettiradi.
Qirgʻizistonda Gʻarbiy Tyan-Shanning yuragida — Besharal qoʻriqxonasida Chatkal gidroelektr stansiyasi qurish boʻyicha rejalar ishlab chiqilmoqda, shu bilan birga, allyuvial oltin konlari qoʻriqxona ichidagi Chatkal daryosi vodiysini buzmoqda. Qozogʻistonda, YuNESKOning Gʻarbiy Tyan-Shan obyektiga kiradigan Sayram-Ugam milliy bogʻi chegaralarida Ugam daryosida gidroelektr stansiyalarining kaskadini va suv quvurlarining qurilishi taklif etilgan. Gʻarbiy Tyan-Shandan Aris daryosi havzasiga oqib tushadigan daryolarda koʻplab kichik gidroelektr stansiyalari qurilishi rejalashtirilgan. Oʻzbekistonda Qirgʻizistondagi Besharal qoʻriqxonasidan pastda Nizhne-Chatkal GES qurilishi davom etmoqda, bu Gʻarbiy Tyan-Shanning yuqori qismlariga xavf tugʻdiradi va YuNESKOning meros obyektiga kiradigan Qirgʻiziston hududlarining bir qismini suv bosishiga olib kelishi mumkin.
Pskem daryosida qurilayotgan yirik gidroenergetika kaskadlari Ugam-Chatkal milliy bogʻi ichidagi landshaftning bogʻlanishini, Gʻarbiy Tyan-Shanning atrofidagi komponentlarini tahdid qilmoqda, Oʻzbekistondagi yaqinda qurib bitkazilgan Ugam gidroelektr stansiyalari kaskadlari esa Jahon merosi obyektining Qozogʻiston qismidagi muhim yashash joylarini allaqachon izolyatsiya qilgan.
“Biz gidroenergetikaning qisqa muddatli iqtisodiy manfaatlari global ahamiyatga ega boʻlgan noyob tabiiy merosning uzoq muddatli saqlanishi ustun qoʻyilgan bezovta qiluvchi tendentsiyani kuzatmoqdamiz”, deb ta’kidlaydi «Chegarasiz daryolar» koalitsiyasining xalqaro koordinatori Evgeniy Simonov. “Ushbu obyektni oziqlantiruvchi daryolarda rejalashtirilgan qurilishning miqyososi YuNESKOning Jahon merosi qoʻmitasi va xalqaro jamoatchilikning zudlik bilan aralashuvini talab qiladi.”
Ekologlar Gʻarbiy Tyan-Shandagi toʻgʻonlarning qurilishi muhim daryo va quruqlik yashash joylarining parchalangachiga, hayvonlar populyatsiyasining izolyatsiyasiga va landshaftning bogʻlanishining buzilishiga olib kelishini ta’kidlashadi.
Endemik Chatkal goʻbchak (Cottus jaxartensis), yalangʻoch goʻbchak (Cottus nudus), boshqa endemik baliq turlari va hatto qor bars (Panthera uncia) kabi noyob va yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan turlar ta’sirlanadi. Noyob daryo vodiylari ekosistemalari, shu jumladan sohil oʻrmonlari va yovvoyi mevali daraxtlarning ajdodlari yashash joylari buzilmoqda.
“Besharal qoʻriqxonasida yoki Sayram-Ugam milliy bogʻida gidroelektr stansiyalarini qurish boʻyicha rejalar Jahon merosi obyektining yaxlitligiga toʻgʻridan-toʻgʻri tajovuzdir”, deb ta’kidlaydi «Chegarasiz daryolar» koalitsiyasining mintaqaviy direktori Aleksandr Kolotov. “Suv ekosistemalariga, ayniqsa, noyob ichtiofaunaga ta’sirning kam baholanishi va gidroenergetika kaskadlarining kumulyativ ta’sirining e’tiborsiz qoldirilishi tiklanib boʻlmaydigan bioxilma-xillikning yoʻqolishiga olib keladi. Barcha xavfli loyihalarni darhol toʻxtatish va barcha manfaatdor tomonlarning ishtiroki bilan loyihalarning haqiqatan ham mustaqil va har tomonlama baholanishini oʻtkazish zarur.”
Ekologlar hozirgi vaziyat mintaqaning Jahon merosi konvensiyasi, Aarhus konvensiyasi (axborotga kirish va jamoatchilik ishtirokiga oid) va Espoo konvensiyasi (transchegaraviy ekologik ta’sir bahosini oʻtkazish toʻgʻrisida) boʻyicha xalqaro majburiyatlarini buzishdan iborat deb hisoblaydi.
«Chegarasiz daryolar» koalitsiyasi YuNESKOning Jahon merosi qoʻmitasiga 2025-yil iyul oyida boʻlib oʻtadigan Jahon merosi qoʻmitasi 47-sessiyasida chegaradosh Gʻarbiy Tyan-Shan obyektini xavf ostida turgan Jahon merosi roʻyxatiga kiritish toʻgʻrisida murojaat qildi.