Lauraning ushbu maqolani oʻqishini tinglang
Xitoyning ulgurji bozor va savdo yarmarkalarida Donald Tramp nomini tilga olsangiz, koʻpincha kutilmagan kulgi eshitiladi.
AQSh prezidentining 145% lik bojxona toʻlovlari koʻplab xitoylik tadbirkorlarda qoʻrqinchli taʼsir uygʻotmadi.
Aksincha, ushbu choralar internetda satirik memlar toʻlqinini keltirib chiqardi, virusli videolar va ijtimoiy tarmoq videolarida Tramp, vitse-prezident JD Vans va Ilon Maskning AI yordamida ishlab chiqarilgan tasvirlari zavodlarda va elektronika konveyerlarida ishlayotganini koʻrish mumkin.
Xitoy iqtisodiyotda qiyinchilik kutayotgan davlatga oʻxshamayapti, va prezident Si Szinpin Pekin yon bermasligini yana bir bor taʼkidladi.
«70 yildan ortiq vaqtdan beri Xitoy oʻz kuchi va qatʼiyati bilan oldinga siljidi… tashqi saxiylikka ishonmadi va asossiz bosimlardan egilmadi,» dedi Si yaqinda.
Uning ishonchining bir sababi — Xitoyning AQSh eksportiga bogʻliqligi oʻn yil avvalga qaraganda kamaygan. Shunga qaramay, Trampning qarama-qarshi siyosati va boj oshirishlari Xitoy iqtisodiyotining baʼzi zaifliklarini koʻrsatmoqda: koʻchmas mulk inqirozidan boshlab ish joyining barqaror emasligigacha, demografik muammolar va ichki isteʼmol hukumating koʻzlanganidan orqada qolmoqda.
2012-yilda hokimiyatga kelib, milliy yangilanish orzusini bildirgan Sining rejasi hozir jiddiy buzilishlarga duch kelmoqda — faqat bojlar tufayli emas. Asosiy savol: Tramp siyosati Sining iqtisodiy orzularini izdan chiqaradimi yoki Xitoy hozirgi qiyinchiliklarni imkoniyatga aylantira oladimi?
1,4 milliard aholiga ega Xitoyning ichki bozori nazariy jihatdan ulkan imkoniyatlarni taqdim etishi kerak edi. Ammo davom etayotgan noaniqlik isteʼmolchilar xarajatlarini susaytirdi.
Bu isteʼmolchi noaniqligi savdo urushidan koʻra koʻproq, keskin pasaygan ko‘chmas mulk sohasidan kelib chiqadi. So‘nggi besh yil ichida ko‘plab oilalar o‘z umrbod jamg‘armalariga to‘g‘ri kelgan mulk qiymatini yo‘qotdi.
Ko‘chmas mulk bozori zaiflashgan bo‘lsa-da, ishlab chiquvchilar qurilishni davom ettirdi — bu esa muhim ortiqcha taklifga olib keldi. Tahlilchilarning bahosiga ko‘ra, Xitoydagi bo‘sh turadigan kvartiralar butun aholini bir necha bor joylashtirishi mumkin.
Xitoy statistika byurosining sobiq direktor o‘rinbosari Xe Keng ikki yil avval, «bo‘sh turadigan uylar soni 3 milliard kishiga yetishi mumkin», degan «ekstremal taxminni» tan olgan edi.
Xitoy bo‘ylab sayohat qilib, siz «arvoh shaharlar»ni ko‘rasiz — ko‘tarilgan beton binolar yoki tashqaridan chiroyli ko‘rinadigan pishiq qurilmalar, biroq tunda qorong‘u va bo‘sh, bu xaridorlar yetishmasligining dalilidir.
Hukumat besh yil oldin ishlab chiquvchilarga kredit olish bo‘yicha cheklovlar joriy qilgan, ammo uy narxlari va iste’molchilarning ishonchiga ta’siri allaqachon sezilgan edi. Reuters’ning fevral oyidagi so‘rovlari bu yil uy narxlari yana 2,5% ga tushishini bashorat qilmoqda.
Uy-joy masalasi oʻrta sinf xitoylik oilalarning yagona tashvishi emas.
Ko‘plar hukumat nafaqa ta’minotini bera oladimi, deb xavotirda: taxminan 300 million 50-60 yoshdagi xitoyliklar keyingi o‘n yillikda nafaqaga chiqishi kutilmoqda, biroq Xitoy Ijtimoiy Fanlar Akademiyasining 2019-yildagi hisobotida 2035-yilga kelib davlat pensiya jamg‘armasi tugashi mumkinligi haqida ogohlantirilgan.
Millionlab kollej bitiruvchilari ish topishda katta qiyinchiliklar bilan yuzlashmoqda, 2023-yil avgustdagi rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, shaharlardagi yoshlar ishsizligi 20% dan yuqoriroq edi. Yoshlar ishsizligi boʻyicha maʼlumotlar o‘shandan beri yangilanmadi.
AQShga eksportdan mahalliy xaridorlarga tayanishga oʻtish tezkor yechim emas.
«Bugungi iqtisodiy bosimlarni hisobga olsak, qisqa muddatda ichki iste’molni sezilarli darajada oshirish ehtimoli past,» deydi Renmin universitetidan professor Nie Xuihua.
«Eksportga tayanishdan ichki talab asosidagi iqtisodiy oʻsishga oʻtish vaqt talab qiladi.»
Fudan universitetining Amerika tadqiqotlari markazi direktori oʻrinbosari professor Chjao Minxao qoʻshimcha qiladi: «Xitoy Tramp maʼmuriyati bilan muzokaralardan koʻp narsa kutmayapti… Asosiy muammo — xonadonlar xarajatlarini ragʻbatlantirish kabi oʻz ichki siyosatini moslashtirish.»
Iqtisodiy oʻsishni jonlantirish uchun rasmiylar bolalar parvarishi uchun katta subsidiyalar, yuqori ish haqlari, va haq toʻlanadigan taʼtillarni kengaytirish, shuningdek, elektronika va elektro avtomobillar uchun $41 mlrd. miqdoridagi chegirmalarni eʼlon qilishmoqda. Shunday boʻlsa-da, Fudan universiteti Iqtisodiyot fakulteti dekani prof. Chjan Chjun, buni barqaror deb hisoblamaydi.
«Doimiy yechim kerak,» deydi u. «Biz xonadonlarning erkin daromadini oshirishga urgʻu berishimiz lozim.»
Bu vazifani bajarish Si uchun dolzarb. U vaʼda qilgan farovonlik hanuz koʻplar uchun haqiqatga aylanmadi.
Shuningdek, Si xitoylik yoshlarda kelajakka nisbatan uchrayotgan umidsizlikdan ham xabardor — bu partiya barqarorligiga tahdid soluvchi gʻalayon xavfini keltirishi mumkin.
Freedom House’ning China Dissent Monitor maʼlumotlari moliyaviy norozilik yuzasidan namoyishlar so‘nggi paytlarda ko‘payganini koʻrsatadi.
Aksariyat namoyishlar tezda bostiriladi va ijtimoiy tarmoqlardan olib tashlanadi, biroq ichki norozi kayfiyat jiddiylashishi mumkin.
2012-yilda Si: «Faqat mamlakat va xalq yaxshi boʻlsa, hammamiz yaxshi boʻlamiz», degan edi.
Oʻsha eʼtiqod toʻxtab boʻlmasdek koʻringan iqtisodiy oʻsish davriga toʻgʻri kelgan edi. Bugun esa manzara ancha noaniq.
Shunday boʻlsa-da, Xitoy elektronika, batareya, elektro avtomobil va sunʼiy intellekt sohalarida jiddiy taraqqiyotga erishdi – bu ilgʻor ishlab chiqarishga oʻtishda strategik siljishdir.
Mamlakat hozir AQSh bilan texnologik yetakchilikta raqobatlashmoqda — bunga DeepSeek AI chatboti va o‘tgan yili BYD kompaniyasining Tesla’dan o‘tib, dunyodagi eng yirik elekromobil ishlab chiqaruvchisi bo‘lgani misol.
Biroq, Vashingtondan yangi bojlar ushbu yutuqlarga putur yetkazishi mumkin.
Chip eksporti nazorati — xususan yaqin oylarda Nvidia cheklovlari — Pekinning muhim texnologiya sohalarida yetakchilik qilish istagiga qaratilgan.
Shunga qaramay, Si Xitoyning ishlab chiqarish bazasi uzoq muddatli ustunligini ta’kidlaydi, chunki AQSh korxonalari Xitoydagi miqyos va mahorat bilan raqobat qila olmayapti.
Prezident Si hozirgi taranglikni islohot va yangi global bozorlarni ochish uchun turtki sifatida ishlatishga qat’iy bel bog‘lagan.
«Yaqin muddatda, ayrim xitoylik eksportyorlar zarar ko‘radi,» deydi prof. Chjan. «Biroq bu korxonalar faol ravishda moslashmoqda, mahsulotlari uchun alternativ bozorlarga yuz tutmoqda.»
Trampning avvalgi prezidentlik yillari Xitoyni AQShdan tashqariga qarashga undagan edi. Shundan beri Pekin Janubi-Sharqiy Osiyo, Lotin Amerikasi va Afrikadagi aloqalarni mustahkamlab, «Bir kamar – bir yoʻl» tashabbusi orqali Global Janub bilan bogʻlanishni kuchaytirdi.
Xitoyning diversifikatsiyasi natija bera boshladi: Lowy institutining tadqiqotiga koʼra, 145 dan ortiq davlat hozirda AQShdan koʻra Xitoy bilan koʻproq savdo qiladi.
Solishtiring: 2001-yilda atigi 30 mamlakat Xitoyni asosiy savdo hamkori sifatida koʻrgan edi.
Tramp ham ittifoqdoshlar, ham raqib davlatlarga bojlarni kengaytirar ekan, baʼzi tahlilchilar Si ushbu vaziyatdan AQSh yetakchiligidagi tartibga qarshi chiqib, Xitoyni ishonchli global savdo muqobiliga aylantira olishini aytishmoqda.
Si bojlar haqidagi eʼlondan soʻng ilk xalqaro tashrifi sifatida Janubi-Sharqiy Osiyoni tanladi, bu mintaqaviy davlatlarning AQSh bojlaridan xavotirini tan oldi.
Endi Xitoy eksportining qariyb 25%i Vetnam va Kambodja kabi davlatlar orqali ishlab chiqariladi yoki jo‘natiladi.
AQShning so‘nggi harakatlari Siga jahon sahnasidagi Xitoy rolini qayta aniqlash imkoniyatini ham yaratmoqda.
«Trampning qat’iy boj siyosati Xitoy diplomatiyasiga yangi imkoniyatlar ochmoqda,» deydi prof. Chjan.
Biroq ehtiyotkorlik kerak bo‘ladi. Ayrim mamlakatlar Xitoydan AQShga mo‘ljallangan tovarlar o‘z bozorlarini izdan chiqarishidan xavotirda.
Trampning 2016-yildagi bojlaridan so‘ng Xitoy eksportining ortiqcha qismi Janubi-sharqiy Osiyoga mahalliy sanoatni izdan chiqargan.
Prof. Xuihua ogohlantiradi: «Xitoy eksportining taxminan 20%i AQShga to‘g‘ri keladi — bu tovarlarni yagona mintaqaga yo‘naltirish tashlash (dumping) va yangi savdo tarangliklarini keltirishi mumkin.»
Xitoy o‘zini erkin savdo himoyachisi sifatida namoyish etishda to‘sqinliklarga duch kelmoqda.
So‘nggi yillarda Pekinning o‘zi ham savdogarliklarga cheklovlar kiritgan edi.
2020-yilda Avstraliya Covid-19 kelib chiqishini xalqaro surishtirishni talab qilganidan so‘ng, Xitoy vino va arpada boj joriy qildi va ayrim importlarni taqiqladi — natijada ayrim avstraliyalik eksport Xitoyga deyarli nolga tushib ketdi.
Yaqinda Avstraliya mudofaa vaziri Richard Marles mamlakati AQSh Pekin bilan savdo ziddiyatini kuchaytirayotgan bir paytda «Xitoyning qo‘lidan ushlab turmaydi», deya bayon qildi.
Pekinning savdo cheklovi vositasi sifatidagi o’tmishdagi harakatlari boshqa hukumatlar uchun Vashington va Pekin o‘rtasida tomon tanlashdan tiyilishiga olib kelishi mumkin.
Shunga qaramasdan, Si Xitoy har qanday iqtisodiy noqulaylikdan AQShdan ko‘proq chidamlilik ko‘rsatishiga ishonmoqda, buyuk davlatlar raqobatida.
Darvoqe, Tramp oʻz qarashlarini qayta koʻrib chiqayotganga oʻxshaydi, yaqinda amaldagi bojlar «jiddiy kamayishi mumkin, biroq nolga emas», deya bayonot berdi.
Xitoy ijtimoiy tarmoqlarida javob tezda boʻldi.
Veybodagi trend bo‘lgan mavzuda «Tramp cho‘chib qoldi» deya, foydalanuvchilar potentsial bojlar kamayishi haqidagi yangiliklarga munosabat bildirishdi.
Qanday natija bo‘lishidan qat’i nazar, Pekin uzoq muddatli tayyorgarlik ko‘rmoqda.
O‘tmishdagi savdo ziddiyatlari Xitoyni eksport bozorlarini diversifikatsiya qilishga, ayniqsa Global Janubga qarashga majbur qilgan edi.
Ushbu voqea Xitoyni ichki iqtisodiy muammolar bilan yuzma-yuz bo‘lishga majbur qildi — bu muammolarni, oxir-oqibat, faqat Pekinda hal qilish mumkin, Vashingtonda emas.
Yuqoridagi rasm: Getty Images
BBC InDepth — eng muhim muammolar bo‘yicha ishonchli tahlil, chuqur qarash va sifatli reportaj uchun eng yaxshi manzilingiz. BBC Sounds va iPlayer’dan bahsli va o‘ylantiruvchi materiallarni ham topasiz. InDepth bo‘limiga munosabatingizni quyidagi tugma orqali yuborishingiz mumkin.
Oq uy uzoq yillar bitimni xavfsizlik yordamining kengayishi uchun shart sifatida ko‘rgan.
Xitoy eksportchilari BBCga aytishlaricha, agar AQSh ularning mahsulotlariga ehtiyoj bildirmasa, «boshqa mamlakatlarda ularni sotib olishga mablag‘ bor».
Mohsen Mahdaviy aprel oyi o‘rtalarida AQSh fuqaroligini olish uchun intervyudan so‘ng hukumat tomonidan hibsga olingan.
Gubernator Gretchen Vitmerning Tramp bilan noqulay quchoqlanishi uning ma’muriyati bilan yonma-yon ishlashdagi murakkab muammolarni aks ettiradi.
U ilgari Kilmar Abrego Garciyani El-Salvadordan olib kelishga vakolati yo‘qligini bildirgan edi.