Sudan Milliy Muzeyining bog‘larini bir vaqtlar qo‘rqinchli qo‘y va sher haykallari bezatgan edi — bu hozirgi Misr hududigacha o‘z hukmronligini yoygan Nubiya hukmdorlari davridan qolgan bebaho yodgorliklardir. Muzey, shuningdek, asrlar davomida saqlangan nozik xristian devoriy rasmlari ham bor edi.
Odatda, muzeyga hayratda qolgan maktab o‘quvchilari, Xartoumning mashhur joylarini ko‘rishni xohlaydigan sayyohlar va vaqti-vaqti bilan o‘tkaziladigan tadbirlar uchun yig‘ilgan odamlar tashrif buyurardi.
Ammo ikki yil oldin to‘satdan boshlangan mojarodan so‘ng bu osoyishtalik buzildi.
Sudan harbiy kuchlari Xartoum ustidan nazoratni qaytarib olishi va Tezkor qo‘llab-quvvatlash kuchlarini (RSF) haydab chiqarishidan so‘ng ikki yil davom etgan urushning vayronkor ta’siri aniq ko‘rinmoqda.
Asosiy hukumat binolari, banklar va ofis majmualari hozirda kuydirilgan va vayron bo‘lib turibdi, muzey esa — Sudan madaniyati va tarixining ramzi — eng ko‘p zarar ko‘rgan joylardan biri bo‘ldi.
Rahbar xodimlarning xabar berishicha, RSF markaziy Xartoumdagi (muzey joylashgan hudud) bosqini paytida o‘n minglab artefaktlar yo‘q qilingan yoki yashirincha sotish uchun olib chiqib ketilgan.
«Ular bizning o‘zligimiz va tariximizni yo‘q qilishdi», — deydi Sudan Qadimiy obidalar va muzeylar milliy korporatsiyasi rahbari Ikhlas Abdel Latif Ahmed BBC Newsday dasturiga.
Mojarodan avval Milliy Muzey Sudan madaniy durdonalaridan biri edi.
Prezident saroyiga yaqin, Moviy va Oq Nil daryolarining qo‘shilish joyida joylashgan bu muassasa, hududda gullagan turli sivilizatsiyalarning tarixini yozib borardi.
Endi esa, zarar ko‘lamini baholash uchun qaytgan muzey xodimlari sinib tashlangan oynalar, otib bo‘lingan o‘q po‘choqlari va talon-tarojning ko‘lami bilan yuzma-yuz kelishmoqda.
«Binoning o‘zi haqiqatan ham yagona va chiroyli edi,» — deydi Ahmed xonim.
«Militsiya» — sudanlik rasmiylarning RSFga nisbatan ishlatadigan atamasi — «ko‘plab nodir artefaktlarni olib ketib, qolganini keng ko‘lamda vayron qildi.»
Sudanning boshqa muzey va tarixiy joylari ham talon-tarojdan zarar ko‘rdi. O‘tgan sentabrda YuNESKO muhim madaniy xavflar haqida ogohlantirib, san’at bozoridan Sudandan kontrabanda bilan keltirilgan artefaktlarni qabul qilmaslikni so‘radi.
Mojaro boshlanganida Milliy Muzeyda ta’mirlash ishlari olib borilayotgan edi, shuning uchun ko‘plab qimmatbaho buyumlar qutilarga joylangan edi.
Bu xalal bilan butun kolleksiyalarning olib chiqib ketilishi uchun qulaylik yaratishi mumkin.
Hokimiyat vakillarining aytishlaricha, bebaho eksponatlar yashirin yo‘llar bilan chet elga sotish uchun olib chiqib ketilgan.
Ular ayrim qimmatbaho buyumlar RSF xodimlari tomonidan Birlashgan Arab Amirliklariga (BAA) olib chiqilgan bo‘lishi mumkinligiga shubha qilishmoqda, biroq to‘g‘ridan-to‘g‘ri dalillar mavjud emas. Biroq, BMT komissiyasi mojarodan avval RSF tomonidan BAAga keng ko‘lamli oltin eksportini hujjatlashtirgan.
BAA RSFga moliyaviy yordam ko‘rsatishda muntazam ravishda ayblanib kelmoqda, lekin barcha tomonlar bu ayblovlarni rad etadi.
«Bizda oltin to‘plami uchun maxsus seyf bor edi — ular uni buzib, hamma narsani olib chiqib ketishdi,» — deya qo‘shimcha qiladi Ahmed xonim.
«Ularning o‘zlarga olib qolishganmi yoki sotishganmi — bilmaymiz.»
5-asrga oid Nuri hududidagi Qirol Talaxmani piramidasidan olingan oltin bo‘yintumor singari xazinalar hozir qaerdaligini hech kim bilmaydi.
Artefaktlarning taxminiy narxi so‘ralganda, Ahmed xonim: «Muzey kolleksiyalari behisob — moliyaviy jihatdan baholab bo‘lmaydi», dedi.
Sudanning o‘tish davridagi hokimiyati Interpol va YuNESKO bilan hamkorlikda Milliy Muzey va boshqa joylardan o‘g‘irlangan eksponatlarni qaytarishga harakat qilishini aytdi.
Biroq, bu qadimiy buyumlarni qaytarib olish juda murakkab va xavfli jarayon bo‘lishi, tez natija bo‘lmasligi kutilmoqda.
Hukumat va sudanlik tahlilchilar RSFning muzeylar, universitetlar va hujjatlar ofislariga hujumlarini — sudan davlatini zaiflashtirishga qaratilgan ataylab amalga oshirilgan harakat sifatida baholamoqda; RSF esa bu ayblovni rad etadi.
Amgad Farid, Fikra tadqiqot va rivojlanish markazi rahbari, madaniy yo‘qotishlar haqida eng faol sharhlar bermoqda.
«RSF harakatlari odatiy jinoyatchilikdan ancha oshib ketgan», — deb yozadi u o‘z tashkiloti bayonotida.
«Ular Sudan tarixiy merosini nishonga olgan va yovuzlik bilan yo‘q qiluvchi urinishlarni ifodalaydi — 7 000 yildan ortiq vaqt davomida mavjud bo‘lgan Nubiya, Kopt va Islom sivilizatsiyalarining merosini yo‘q qilishni ko‘zlaydi; bu sivilizatsiyalar Afrikadagi va jahondagi tarix poydevorlarini tashkil qiladi va shu muzeylarda asralgan.»
«Bu urush natijasida yuzaga kelgan cheklangan zarar emas — bu Sudanning o‘tmishini yo‘q qilish, xalqini ildizlaridan yiroqlashtirish va insoniyat tarixining ming yillik boyliklarini o‘z manfaati uchun ekspluatatsiya qilishning tizimli urinishidir.»
Qurolli guruhlar bosib olgan, oltini haydab ketilgan va xazinasi talon-taroj qilingan Milliy Muzey taqdiri son-sanoqsiz sudanliklarning boshiga tushgan kunlarni aks ettirmoqda: majburiy ko‘chishlar, mulkning yo‘qolishi hamda o‘z boyliklarining o‘g‘irlanishi.
BMT ma’lumotiga ko‘ra, 2023 yilda mojarolar boshlanganidan beri 13 milliondan ortiq odam ko‘chirilgan va tahminan 150 000 kishi halok bo‘lgan.
«Bu urush — Sudan xalqi qarshi urushdir,» — dedi Ahmed xonim insoniy yo‘qotishlar va madaniy boyliklarning qaytarib bo‘lmas yo‘qotilishini motam qilib.
U o‘xshash fikrdagi hamkasblari bilan birga Milliy Muzey va boshqa talon-taroj qilingan muassasalarni tiklashga qat’iy bel bog‘lagan.
«Inshalloh [Xudo xohlasa], biz kolleksiyalarimizni qaytarib olamiz», — ishonch bilan aytdi u.
«Va muzeyni oldingidan ham chiroyli qilib tiklaymiz.»
Tashrif buyuring BBCAfrica.com — Afrika qit’asidan eng batafsil yangiliklar uchun.
Twitter’da bizni kuzating @BBCAfrica, Facebook’da BBC Africa yoki Instagram’da bbcafrica
Mac-Albert Hengari shanba kuni ayolni shikoyatidan voz kechishga ko‘ndirish uchun pora taklif qilgani sababli hibsga olindi.
BBC o‘tgan yili Keniya parlamenti oldida norozilik namoyishchilarga o‘q uzgan xavfsizlik xodimlarini aniqladi.
ANC raisining izohi bir necha oylik AQSHda irq va yer qonunchiligi bo‘yicha bahs-munozaralardan so‘ng bildirildi.
Vatikan vakili Janubiy Sudan xalqini Tinchlik sari harakatlar orqali Papaga bo‘lgan hurmatini izhor etishga chaqirdi.
Birinchi boquvchi bo‘lgan ayrim ayollar iqtisodiy zo‘ravonlik qurboni bo‘lishi haqidagi tibbiy mutaxassis chiqishi butun mamlakat bo‘ylab muhokamalarni boshladi.