Susanna Liew o’tgan oy Kuala-Lumpurning Oliy sudi tashqarisida televideniye kameralariga murojaat qilib, bu lahzani «tarixiy va hissiy burilish nuqtasi» deb ta’rifladi.
«Bugun… Oliy sud biz uzoq vaqtdan beri ishonib kelgan narsaning hukmini chiqardi: Pastor Raymond Koh og’ir adolatsizlik qurboni bo’lgan», – dedi 69 yoshli ayolning ovozi titrab.
Bu Malayziyaning eng chalkash sirli voqealaridan biriga aylangan ishda hayratlanarli, qiyin yo’l bilan qo’lga kiritilgan huquqiy g’alaba edi.
Deyarli to’qqiz yil avval uning turmush o’rtog’i niqobli shaxslar tomonidan kunduzi o’g’irlab ketilgan edi, bu voqea mamlakatni yillar davomida o’ziga tortgan CCTV kameralariga tushirilgan.
Oliy sud politsiyaning maxsus bo’limi Raymond Kohni olib ketganini aniqladi va mamlakatda sud tomonidan ko’rib chiqilgan birinchi majburiy yo’qolish ishi uchun ham politsiya, ham Malayziya hukumatini javobgar qildi.
Yillar davomida Liew xonim erining taqdiri haqida javob topishga tinimsiz harakat qildi va oddiy pastorning rafiqasidan qizg’in himoyachiga aylandi.
Eri o’g’irlanishining aniq sababi noma’lum bo’lib qolishi mumkin bo’lsa-da, ikkita mustaqil rasmiy tekshiruv politsiya pastorni Malayziyaning asosiy dini bo’lgan islomga tahdid deb hisoblagan degan xulosaga keldi.
Sudda g’alaba qozonganidan keyin BBCga bergan intervyusida Liew xonim adolatga qat’iy intilishini ta’kidladi.
«Ichimdagi ovoz aytdi… «Ular uni yashirincha olib ketishdi – men butun dunyoga xabar beraman».»
2017-yil 13-fevral kuni soat 10:00 dan biroz o’tgach, Koh janob oilasi bilan do’stlari bilan uchrashish uchun uydan chiqdi.
63 yoshli yigit Kuala-Lumpurning tinch chekkasida joylashgan uyidan mashinasida chiqib ketayotganda, yo’l tanlamaslar va mototsikllardan iborat karvon uning mashinasini to’xtatib qoldi.
Qora kiyim kiygan niqobli odamlar paydo bo’ldi. Koh janobning mashinasi oynasini sindirib, pastorni majburan olib ketishganda, shisha sinishi ovozi eshitildi. Ular uni o’z mashinalaridan biriga joylashtirib, mashinasini ham olib ketishdi.
O’g’irlash bir necha soniya ichida sodir bo’ldi. Voqea shunchalik hayajonli ediki, Koh janobning orqasida mashina haydab ketayotgan guvoh keyinchalik uni dastlab kino sahnalari bilan adashtirganini aytdi.
Keyingi kunlarda Koh janobning farzandlari otasining yo’qolishi bilan bog’liq dalillarni qidirib, uydan uyga borishdi. Ular ikki uyning CCTV kameralari butun voqeani suratga olganini aniqladilar.
Tasvirlarni ko’rgandan so’ng, oila bu oddiy o’g’irlash emasligini tushundi. Bu puxta rejalashtirilgan va yaxshi muvofiqlashtirilgan edi. Bundan tashqari, ular to’lov talabi yoki o’g’irlab ketganlardan hech qanday xabar olishmagan.
Bir necha oy oldin, 2016-yil noyabr oyida Perlisning shimoliy shtatidan Amri Che Mat ismli faol xuddi shunday tarzda o’g’irlab ketilgan edi.
Koh janobning oilasi bu masalani ommaga olib chiqdi va CCTV tasvirlari mahalliy gazeta tomonidan onlayn tarzda e’lon qilinganidan so’ng tezda tarqaldi.
Jamoatchilik javob talab qildi va Malayziyaning Inson huquqlari bo’yicha komissiyasi – parlament tomonidan tashkil etilgan mustaqil organ – tergov boshladi. Keyinchalik, hukumat alohida tergov boshladi.
Ko’pchilik Maxsus bo’limni javobgar deb taxmin qildi. Biroq, politsiya aralashuvni rad etdi, uning boshlig’i esa jamoatchilikni yo’qolish bo’yicha tinch tergov o’tkazishga imkon berish uchun «iltimos, jim bo’ling»ga chaqirdi.
Bir necha oy o’tgach, tergov o’tkazganidan so’ng, politsiya Koh janobni giyohvand moddalar savdosi bilan shug’ullanuvchi guruh o’g’irlab ketganini ta’kidladi. Alohida holda, ular Uber haydovchisini uni o’g’irlaganlikda ayblab hibsga olishdi – bu ayblov oxir-oqibat bekor qilindi. Huquqlar komissiyasi o’zining yakuniy hisobotida ikkala dalilni ham ishonchsiz deb hisobladi.
Ayni paytda, Koh janobning yo’qolishi uning oilasiga ta’sir qildi.
Liew xonim ro’zg’or tebratish uchun qo’lda yasalgan taqinchoqlarni sotdi, ayni paytda eng kenja qizining universitetda o’qishi uchun jamg’armalari va xayriyalarga tayandi.
U politsiyadan hamdardlik kutganini aytdi. Buning o’rniga, eri yo’qolgani haqida xabar bergan kechasi u Koh janobning musulmonlarni nasroniylikka o’tkazishga urinmaganligi haqida besh soat so’roq qilinganini aytdi. «Men juda travmatizatsiya qildim.»
Keyinchalik uning so’roqchisi huquqlar komissiyasining tergov eshituvida Koh janob pastor bo’lganligi sababli, uning rahbarlari uni ushbu so’rovni davom ettirishga ko’rsatma berganligini aytdi.
2011-yilda Koh janob musulmonlar ko’pchilikni tashkil etuvchi Malayziyada dindan qaytish jinoyati bo’lgan murtadlikda ayblangan edi – u cherkovda bir qancha musulmonlar ham tashrif buyurgan ziyofat tashkil qilganida. U islomiy hokimiyatlar tomonidan tekshirildi, ammo hech qanday chora ko’rilmadi. U va uning oilasi doimo musulmonlarni nasroniylikka o’tkazishga urinayotganini rad etishgan.
Koh janob yo’qolganidan keyingi yillarda Liew xonim «politsiya o’z tergovi bilan kelishmaganini va hatto ba’zan bizga haqiqatni bilishga to’sqinlik qilganini va qizil herringlarni ishlab chiqarganini» his qilganini aytdi.
Oila uzoq vaqtdan beri politsiyaning nazariyalari uning o’g’irlanishidagi rolini yashirishga urinishlar ekanligini ta’kidlab kelmoqda.
BBC Malayziya politsiyasidan ushbu ayblovlarga javob so’radi. Ular hali javob berishmadi.
Javob izlash davom etar ekan, oiladagi har bir kishi depressiyaga tusha boshladi, dedi Liew xonim. U hali ham vahima xurujlari va post-travmatik stress buzilishidan aziyat chekmoqda.
Ammo keyin, bir yutuq bor edi.
2018-yil may oyining bir kechasi, 2016-yilda o’g’irlab ketilgan faol Amri Che Matning rafiqasi Norhayatining uyiga bir kishi keldi.
O’zini politsiya serjanti sifatida tanishtirib, u hayratlanarli ma’lumotni etkazdi: Maxsus bo’lim haqiqatan ham uning eri va Raymond Kohni o’g’irlab ketgan edi.
Politsiya Koh janob musulmonlarni nasroniylikka o’tkazishga urinayotganiga ishonishgan va Amri Che Mat sunniy hukmronlik qiluvchi Malayziyada taqiqlangan shia islomini tarqatmoqda.
Politsiya serjanti Norhayati xonimga nima bo’lganini aytmoqchi ekanligini, chunki Maxsus bo’limning qilgan ishi noto’g’ri ekanligini his qilganini aytdi.
Norhayati xonimning ushbu iqror haqidagi hikoyasi inson huquqlari komissiyasi tomonidan tekshirildi va oxir-oqibat ishonchli deb topildi. Serjant keyinchalik iqror qilganini rad etgan bo’lsa-da, komissiya uning rad etishini nomuvofiqliklarga to’la deb topdi.
Keyin, oltin rangli mashina bor edi.
Koh janobning o’g’irlanishiga guvoh bo’lgan shaxs oltin rangli Toyota Viosni ko’rganini esladi – shunga o’xshash mashina Amri Che Matning uyi yaqinida uning yo’qolishidan oldin ham ko’rilgan edi. Politsiya serjanti ham ikkala o’g’irlashda oltin rangli mashinaning mavjudligini tilga oldi.
Huquqlar komissiyasi tergovchilari bu mashinani Kuala-Lumpurda Maxsus bo’limda ishlagan bir odamga topshirdilar.
2019-yil aprel oyida komissiya Raymond Koh va Amri Che Matning o’g’irlanishi uchun Maxsus bo’lim javobgar degan xulosaga keldi. Uning so’zlariga ko’ra, ikki erkak «Malayziyada islomga qarshi ishlarga aralashganliklari haqidagi ayblovlar bo’yicha diniy hokimiyatlar va politsiya tomonidan nishonga olingan».
Hisobot Malayziya jamoatchiligini hayratga soldi, ba’zilari javobgarlikni talab qilishdi. Bir necha oy o’tgach, hukumat o’z tergovini boshladi, u faqat Liew xonim va Norhayati xonim kirish uchun sudga murojaat qilganidan keyin e’lon qilindi.
Hukumatning tergovi ham shunga o’xshash xulosaga keldi va «mas’uliyatsiz yaramas politsiyachilar»ni aybladi.
Uning hisobotida, shuningdek, «asosiy qiziqish uyg’otuvchi shaxs» – ijtimoiy ekstremizmga qarshi kurash bo’limiga rahbarlik qilgan Maxsus bo’limning yuqori lavozimli rasmiysi Awaludin bin Jadidning ismi ham tilga olingan. Unda uning shia islomiga va nasroniylikka qarshi «o’ta qarashlari» borligi va ommaviy nutqlarida ularni islomga tahdid sifatida ko’rsatgani ta’kidlangan.
BBC hozirda nafaqaga chiqqan Awaludin janob bilan ushbu xulosalarga javob olish uchun bog’lanishga harakat qildi. Biz hali javob olishimiz kerak.
Awaludin janob avvalroq Amri Che Matning yo’qolishiga hech qanday aloqasi yo’qligini rad etgan va shuningdek, hisobotni tayyorlagan hukumat ishchi guruhi unga qarshi «xolis emas»ligini iddao qilgan.
2020-yilda Liew xonim o’zi va bedarak ketgan eri nomidan bir qancha yuqori lavozimli politsiya xodimlari, Malayziya Qirollik politsiyasi va Malayziya hukumatiga qarshi fuqarolik da’vosini qo’zg’atdi.
U ularni Koh janobning majburiy yo’qolishi uchun javobgar deb topdi – bu uning qayerdaligini o’g’irlash va yashirish – va ular uning qayerda ekanligini ochib berishni talab qildi.
O’tgan oy Oliy sud sudyasi nomzod qilingan politsiya xodimlari va Malayziya Qirollik politsiyasi orasida «ulardan biri yoki bir nechtasi» Raymond Kohning o’g’irlanishi va «zararga olib keladigan fitna» uchun javobgar ekanligini aniqladi.
Chunki bular davlat hokimiyati ostida ishlaydigan davlat amaldorlari bo’lganligi sababli, «hukumat etkazilgan zararga javob berishi kerak» va shuning uchun «boshqa birovning harakatlari uchun javobgar» edi, dedi sudya.
Sudya Liew xonimga hissiy stress uchun bir necha million ringgit mukofotlashdan tashqari, Koh janobning qayerdaligi oshkor qilinmaguncha, uning yo’qolgan har bir kuni uchun 10 000 ringgit (£1,830; $2,385) miqdorida jamg’armaga to’lanishi kerakligini buyurdi.
Bugungi kunga kelib, bu summa 32 million ringgitdan oshib ketdi va yakuniy raqam Malayziya tarixidagi eng katta to’lov bo’lishi kutilmoqda. Jamg’armaning puli, Koh janobning qayerdaligi oshkor qilinganidan keyin to’lanadi, ehtimol Liew xonim va uning farzandlariga o’tadi.
Sudga murojaat qilgan Norhayati xonim ham ishni yutib, bir necha million ringgit miqdorida tovon puli oldi.
Ammo hukumat ushbu hukmlarga qarshi shikoyat qilmoqda va «moliyaviy majburiyatlar bilan bog’liq masalalar» borligini va «umumiy adolat tamoyilini qo’llab-quvvatlash» kerakligini ta’kidlamoqda.
U, shuningdek, politsiya o’g’irlashlarni tergov qilishni davom ettirayotganini aytdi.
BBC bu borada politsiyadan izoh so’radi. Ular hali javob berishmadi.
Liew xonim hukumat apellyatsiyani bekor qiladi degan umidda. «Agar buni yana boshdan o’tkazishimga to’g’ri kelsa, juda charchayman», dedi u BBCga.
Oila allaqachon «Pastor Raymondning qayerdaligini bilmaslik noaniqligi»dan charchagan… «go’yo biz qayg’uda muzlab qolgandek va oldinga siljiy olmayapmiz».
«Agar uning o’lganini bilsak va uning jasadi bo’lsa, hech bo’lmaganda uni ko’mishimiz va oldinga siljishimiz mumkin. Ammo hozir biz noma’lumlikdamiz. Biz bilmaymiz – u o’likmi yoki tirikmi? – va bu bizga ta’sir qiladi.»
Liew xonim eri o’lishi mumkinligi haqidagi o’yda to’xtab qoldi. «Buni qabul qilish juda qiyin bo’ladi», dedi u va erining tirik ekanligiga «umid qilmoqchi» ekanligini qo’shimcha qildi.
Ammo vaqt oilaga tuzalishga yordam bermoqda. Depressiya bilan kurashishda unga yordam bergan maslahatchilardan ilhomlangan Liew xonimning o’zi ham maslahatchi bo’lishga o’qimoqda.
O’z hikoyasini aytib berish ham «katarsis» bo’ldi, dedi u. Yillar davomida eri ishi haqida xabardorlikni oshirish uchun dunyo bo’ylab sayohat qilar ekan, u majburiy yo’qolishlarni ochiq tanqidchisiga aylandi. 2020-yilda AQSh unga Xalqaro jasoratli ayollar medalini topshirdi.
«Men hech qachon bu joyda bo’lishimni kutmagan edim. Sakkiz yil oldin men faqat uy bekasi va sokin odam edim», dedi u.
Liew xonim shaxsiy darajada ham burilish nuqtasiga yetdi – u erini olib ketgan deb hisoblagan odamlarni kechirdi.
Sud jarayonida, u sudga da’vogarlarning guvohlik berayotganini tomosha qilar ekan, dastlab «men ularning bo’ynini siqib qo’ygim keldi. Men ulardan g’azablandim».
«Ammo men asosiy gumonlanuvchi bilan yuzma-yuz kelganimda – men hech qanday nafrat his qilmadim… Men Xudo oldida chindan ham to’g’ri va pok bo’lishni, hayotimda hech qanday soya yoki zulmat bo’lishini xohlamayman.»
Kechirim, biroq, adolatga intilishni to’xtatadi degani emas.
Endi u hokimiyatlardan politsiya xatti-harakatlarini nazorat qilish uchun intizomiy organ, shuningdek, erining o’g’irlanishida ishtirok etgan har bir shaxsni aniqlash uchun tergov komissiyasi va ishchi guruhi tuzishni talab qilmoqda.
Hozirgacha uning sud da’vosida nomi tilga olingan politsiya xodimlaridan hech biri hibsga olinmagan yoki jazolanmagan. Ulardan biri lavozimiga ko’tarildi.
«Biz chindan ham xohlayotgan narsa – haqiqat va adolatning g’alaba qozonishi, aybdorlarning javobgarlikka tortilishi va bizning yaxshi yakuniy xulosaga kelishimizdir», dedi u.
«Bu Pastor Raymondning qayerdaligini bilishni xohlaymiz degani.»