Hindistonning quyosh energiyasi sohasidagi jadal rivojlanishi muhim yutuq sifatida olqishlandi. Biroq, chiqindilarni boshqarish bo’yicha keng qamrovli strategiyaning yo’qligi bu o’tishning haqiqiy barqarorligi haqida savollar tug’diradi.
So’nggi o’n yil ichida Hindiston dunyodagi uchinchi yirik quyosh energiyasi ishlab chiqaruvchisiga aylandi, qayta tiklanadigan manbalar hozirda iqlim bo’yicha harakatlar rejasining markaziy qismidir. Quyosh panellari endi mamlakat bo’ylab keng quyosh parklari va turar-joy tomlarini bezab turgan umumiy manzaradir.
Katta quyosh fermalaridan tashqari, millionlab tom tizimlari milliy elektr tarmog’iga quvvat berishga hissa qo’shmoqda. Hukumat ma’lumotlariga ko’ra, subsidiyalangan sxema bo’yicha qariyb 2,4 million xonadon quyosh energiyasini qabul qilgan.
Quyosh energiyasining o’sishi Hindistonning ko’mirga qaramligini kamaytirdi. Issiqlik va qayta tiklanmaydigan boshqa manbalar hali ham o’rnatilgan quvvatning yarmidan ko’prog’ini tashkil qilsa-da, quyosh hozirda 20% dan ortig’ini tashkil qiladi. Biroq, bu yutuq bir muammoni keltirib chiqaradi: toza energiya ishlab chiqarishiga qaramay, quyosh panellari xizmat muddati oxirida to’g’ri boshqarilmasa, atrof-muhitga xavf tug’dirishi mumkin.
Quyosh panellari asosan qayta ishlanadigan bo’lib, shisha, alyuminiy, kumush va polimerlar kabi materiallardan tashkil topgan. Biroq, qo’rg’oshin va kadmiy kabi zaharli metallarning iz miqdori noto’g’ri ishlatilsa, tuproq va suvni ifloslantirishi mumkin.
Odatda, quyosh panellari taxminan 25 yil xizmat qilish muddatiga ega, shundan so’ng ularni olib tashlash va utilizatsiya qilish kerak. Hozirda Hindistonda quyosh panellarini qayta ishlash uchun maxsus byudjet yo’q va xizmat muddatini tugatgan panellarni qayta ishlash uchun faqat bir nechta kichik korxonalar mavjud.
Hindistonda quyosh chiqindilari bo’yicha rasmiy ma’lumotlar hozircha mavjud emas. Biroq, bir tadqiqotga ko’ra, 2023 yilga kelib taxminan 100 000 tonna quyosh chiqindisi hosil bo’lishi, 2030 yilga kelib esa 600 000 tonnagacha ko’payishi taxmin qilinmoqda. Hozirgi hajm nisbatan kichik bo’lsa-da, mutaxassislar chiqindilarning asosiy qismi hali kelishi kerakligidan ogohlantirmoqda va qayta ishlash infratuzilmasiga jiddiy sarmoya kiritilmasa, Hindiston chiqindilarni boshqarish bo’yicha o’sib borayotgan inqirozga duch kelishi mumkin.
Energetika, atrof-muhit va suv bo’yicha kengash (CEEW) tomonidan o’tkazilgan yaqinda o’tkazilgan tadqiqotga ko’ra, Hindiston 2047 yilga kelib 11 million tonnadan ortiq quyosh chiqindisini hosil qilishi mumkin. Ushbu hajmni samarali boshqarish uchun keyingi ikki o’n yil ichida qariyb 300 ta maxsus qayta ishlash korxonalari va 478 million dollar (£362 million) sarmoya talab qilinadi.
«Hindistonning yirik quyosh parklarining aksariyati 2010-yillarning o’rtalarida qurilgan, shuning uchun chiqindilarning haqiqiy to’lqini keyingi 10-15 yil ichida kutilmoqda», – deydi Targray energiya kompaniyasidan Rohit Pahwa.
Hindistonning quyosh chiqindilari bo’yicha prognozlari global tendentsiyalarga mos keladi. Qo’shma Shtatlar 2030 yilga kelib 170 000 dan 1 million tonnagacha, Xitoy esa 2010-yillarda quyoshning jadal rivojlanishi tufayli qariyb 1 million tonna chiqindi hosil qilishi mumkin.
Biroq, siyosat asoslari mamlakatlar bo’ylab sezilarli darajada farq qiladi.
AQShda quyosh panellarini qayta ishlash asosan bozor tomonidan boshqariladi va shtat qoidalarining turli xil to’plami ostida ishlaydi. Xitoyning tizimi, Hindistonnikidek, hali ham ishlab chiqilmoqda va maxsus normativ-huquqiy bazaga ega emas.
2022 yilda Hindiston quyosh panellarini elektron chiqindilar to’g’risidagi qonunlariga kiritdi va ishlab chiqaruvchilarni panellarni xizmat muddati oxirida yig’ish, saqlash, demontaj qilish va qayta ishlash uchun javobgar qildi.
Mutaxassislarning fikricha, ayniqsa uy va kichik hajmdagi panellarni majburiy ijro etish izchil emas, bu o’rnatishning 5-10% ni tashkil qiladi. Proportsiya kamtarona bo’lsa-da, bu panellar hali ham sezilarli chiqindilarni hosil qilishi mumkin va ularni kuzatish, yig’ish va qayta ishlash qiyinroq.
Zararlangan yoki tashlab yuborilgan panellar ko’pincha poligonlarda yoki ruxsatsiz qayta ishlovchilarda tugaydi, bu erda xavfli usullar zaharli moddalarni chiqarishi mumkin. BBC bu masala bo’yicha Hindistonning qayta tiklanadigan energiya vazirligiga murojaat qildi.
«Quyosh energiyasi yigirma yil davomida toza energiya illyuziyasini taqdim etadi, ammo panellarni qayta ishlash bo’yicha mustahkam rejasiz, u modullarning qabristonini va cheklangan merosni qoldirish xavfini tug’diradi», – deya ogohlantiradi atrof-muhit bo’yicha mutaxassis Sai Bhaskar Reddi Nakka.
Ushbu muammolarga qaramay, mutaxassislar bu masala muhim imkoniyatlarni ham taqdim etishini ta’kidlamoqda.
«Chiqindi hajmi ortishi bilan uni qayta ishlash bo’yicha tajribaga ega kompaniyalarga talab ham ortadi», – deydi janob Pahwa.
CEEW ma’lumotlariga ko’ra, samarali qayta ishlash 2047 yilga kelib yangi panellar uchun materiallarning 38% ni qaytarib olishi va qazish ishlaridan 37 million tonna karbonat angidrid chiqindilarining oldini olishi mumkin.
Hindiston allaqachon shisha va alyuminiy uchun barqaror bozorlarga ega va CEEW tadqiqotining hammuallifi Akansha Tyagining so’zlariga ko’ra, quyosh batareyalarida topilgan qimmatbaho metallar, masalan, kremniy, kumush va mis yangi panellarda yoki boshqa sohalarda foydalanish uchun qayta tiklanishi mumkin.
Hozirda quyosh chiqindilarining aksariyati faqat shisha va alyuminiy kabi arzon materiallarni qayta tiklaydigan asosiy usullar yordamida qayta ishlanadi, qimmatbaho metallar esa yo’qoladi, shikastlanadi yoki minimal miqdorda chiqariladi.
Mutaxassislarning fikricha, keyingi o’n yillik Hindistonning quyosh energiyasi bo’yicha maqsadlari uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. Mamlakat tartibga solingan, o’zini o’zi ta’minlaydigan qayta ishlash tizimini yaratish, jamoatchilik xabardorligini oshirish va chiqindilarni yig’ishni quyosh biznes modellariga integratsiya qilish uchun tezda harakat qilishi kerak.
Janob Nakkaning so’zlariga ko’ra, quyosh energiyasidan foyda ko’radigan kompaniyalar ham o’z panellarini xizmat muddati oxirida boshqarish uchun javobgar bo’lishi kerak.
«To’g’ri qayta ishlashsiz, bugungi toza energiya ertaga chiqindilarning ko’payishiga olib kelishi mumkin», – deya ogohlantirdi u.
BBC News India kanalini Instagram, YouTube, X va Facebookda kuzatib boring.
Najib mamlakatning 1MDB suveren boylik jamg’armasi bilan bog’liq milliard dollarlik janjalda o’z roli uchun hukm qilingan.
Kambodja Tailandni «tartibsiz hujumlar»da ayblamoqda, muzokarachilar yangi janglarni tugatish uchun uchinchi kun uchrashmoqda.
Sumatra orolini vayron qilgan suv toshqinlaridan bir necha hafta o’tgach, ko’pchilik hali ham toza suv va oziq-ovqatga ega emas.
2008 yildan beri Londonda yashab kelayotgan Tarique Rahman asosiy saylovlar o’tkazilishidan bir necha hafta oldin keladi.
Bangladeshdagi yaqinda sodir bo’lgan qonli noroziliklar Dehlining Dhaka bilan allaqachon buzilgan aloqalarini yanada keskinlashtirmoqda.