2022-yil qishining bir kuni ertalab Rafael Vong va Figo Chan Gonkongdagi Stenli qamoqxonasida Jimmi Lay bilan uchrashishdi. Media magnati ikki yildan beri qamoqda edi va milliy xavfsizlik ayblovlari bo’yicha sudni kutayotgan edi.
Ularning barchasi 2019-yilda Gonkongda bo’lib o’tgan norozilik namoyishlarining taniqli vakillari bo’lib, unda yuz minglab odamlar ko’chalarga chiqib, Xitoy hududida demokratiya va katta erkinliklar talab qilishgan.
Ular tez-tez kechki ovqatlarda, ba’zan hashamatli tarzda uchrashib, dim sum, pizza yoki loy idishdagi guruch ustida yangiliklar va do’stona munosabatlarni baham ko’rishardi.
Chan qamoqda Lay «turshlangan zanjabil bilan guruch yeyishni yaxshi ko’rishini» ta’kidladi. U shunday qo’shib qo’ydi: «Jimmi Lay shunga o’xshash narsani yeyishini hech kim tasavvur qila olmagan edi!»
Ular norozilik namoyishlari bostirilgandan, faol do’stlari qamoqqa tashlangandan va Gonkong, hali ham jonli bo’lsa-da, butunlay o’zgargandan keyin maksimal xavfsizlik qamoqxonasida uchrashuvni hech qachon tasavvur qilishmagan edi. Bir vaqtlar baquvvat bo’lgan «Semiz Lay» sezilarli darajada vazn yo’qotgan edi.
Ularning yoshidagi farqga qaramay — Lay 70 yoshda, Vong va Chan undan 40 yosh kichik — ular boshqacha Gonkong haqida bir xil tasavvurga ega edilar. Lay o’zining nufuzli Apple Daily gazetasi orqali Gonkongni liberal demokratiyaga aylantirishni maqsad qilgan.
Bu ambitsiya 2020-yilda Xitoy Kommunistik partiyasi hukmdorlari tomonidan Pekinda joriy etilgan milliy xavfsizlik qonuni ostida xavfli bo’lib chiqdi.
Lay Buyuk Britaniya fuqarosi bo’lsa ham, doimo Gonkongga sodiqligini ta’kidlab, uni tark etishdan bosh tortdi.
«Menda bor hamma narsaga shu joy tufayli erishdim», dedi u 2020-yilda hibsga olinishidan biroz oldin BBCga. «Bu mening gunohimdan poklanishim», dedi u ko’rinib turgan hayajon bilan.
U shaharga berilgan erkinliklarni saqlab qolishga intilib, Kommunistik partiyani qattiq tanqid qildi va Gonkongning demokratiyani qo’llab-quvvatlash harakatini qo’llab-quvvatladi. Bu pozitsiya oxir-oqibat unga ozodligidan mahrum bo’lishiga sabab bo’ldi.
Oliy sud o’z hukmida Layda Xitoy Kommunistik partiyasiga nisbatan «ashaddiy nafrat» va «Partiya qadriyatlarini G’arb dunyosining qadriyatlariga o’zgartirishga intilish» borligini ta’kidladi.
Sudning ta’kidlashicha, Lay partiyaning ag’darilishiga yoki hech bo’lmaganda uning rahbari Si Tszinpinning lavozimidan chetlatilishiga umid qilgan.
Lay barcha ayblar bo’yicha aybdor deb topildi, u doimo rad etib kelgan ayblovlar. Eng og’ir ayblov, xorijiy kuchlar bilan til biriktirish, umrbod qamoq jazosini nazarda tutadi.
O’z ko’rsatmalarida Lay ayblovlarni rad etib, u faqat Gonkongning asosiy qadriyatlarini himoya qilganini ta’kidladi: «qonun ustuvorligi, erkinlik, demokratiyaga intilish, so’z erkinligi, din erkinligi, yig’ilish erkinligi».
Gonkongning bosh ijrochi direktori Jon Li dushanba kuni e’lon qilingan hukmni olqishlab, Lay o’z gazetasidan «ijtimoiy nizolarni befoyda yaratish» va «zo’ravonlikni ulug’lash» uchun foydalanganini aytdi. Uning qo’shimcha qilishicha, qonun hech qachon hech kimga «inson huquqlari, demokratiya va erkinlik niqobi ostida» mamlakatga zarar etkazishga ruxsat bermaydi.
Vong va Chan 2022-yilda qamoqxonadan chiqib ketishidan oldin Lay ulardan birga ibodat qilishni so’radi, bu Vongni hayratda qoldirdi.
Layning katolik diniga bo’lgan e’tiqodi yolg’izlikda yanada kuchaygan — bu holatni u rasmiylarning so’zlariga ko’ra o’zi so’ragan. U har kuni olti soatini ibodatga bag’ishladi va Masihning rasmlarini yaratdi va ularni do’stlariga yubordi. «U azob chekayotgan bo’lsa ham», dedi Vong, «u shikoyat qilmagan va qo’rqmagan. U xotirjam edi».
Jimmi Lay uchun xotirjamlik umrbod maqsad emas edi, u 12 yoshida Xitoydan qochib ketganida ham, zavod martabalarida yuksalganida ham, hatto taniqli Gonkong magnati bo’lganidan keyin ham, ayniqsa uning media imperiyasi Pekinni qiyin ahvolga solgan paytlarda ham emas edi.
Lay uchun Gonkong Xitoyda yo’q bo’lgan hamma narsani o’zida mujassam etgan: chuqur kapitalistik, imkoniyatlar va ulkan boyliklar mamlakati va erkin. U 1959-yilda kelganida, Buyuk Britaniya koloniyasi bo’lib qolgan shaharda muvaffaqiyat va o’z ovozini topdi.
Apple Daily 1995-yilda debyut qilganidan so’ng tezda eng ko’p sotiladigan gazetalardan biriga aylandi. USA Todaydan andoza olib, u gazeta estetikasini va tartibini inqilob qildi va qattiq narxlar raqobatini boshladi.
Gonkong Xitoy universitetining jurnalistika professori Frensis Lining so’zlariga ko’ra, u «kattalar uchun bo’lim»dagi fohishalarni yollash bo’yicha qo’llanmalardan tortib, iqtisodchilar va yozuvchilarning tergov hisobotlari va ruknlarigacha bo’lgan kontentni taklif qilib, «to’liq turdagi o’quvchilarni» nishonga oluvchi «bufet» edi.
Sobiq muharrirlar va xodimlar Layning rag’batlantirishi — «Agar bunga jur’at qilsangiz, u ham ruxsat berishga jur’at etadi» — va uning jahli chiqishi haqida gapirishdi, ulardan biri uning tez-tez so’kinishini ta’kidladi.
Ular uni noodatiy, tajribalarga pul tikishdan qo’rqmaydigan, uzoqni ko’ra oladigan odam sifatida tasvirlashdi. Gazetaning sobiq muharrirlaridan biri «iPhone ishga tushirilishidan oldin ham, u mobil telefonlar kelajak bo’lishini aytardi», deb esladi va u g’oyalarga to’la edi. «Go’yo u bizdan har kuni yangi veb-sayt yaratishimizni so’ragandek edi».
U o’zining kiyim brendiga egalik qilganida ham xuddi shunday munosabat ko’rsatdi. Raqobatchi brendning sobiq marketing direktori Herbert Chowning aytishicha, «U sohani buzishdan qo’rqmadi va dushman orttirishdan ham qo’rqmadi».
Bu uning ham yutug’i, ham muvaffaqiyatsizligi edi, dedi Chow: «Aks holda, Apple Daily bo’lmas edi. Albatta, u bunday ahvolga tushmasdi ham».
Apple Daily TVning dastlabki reklamalaridan birida o’sha paytdagi 48 yoshli Lay o’ziga qaratilgan o’nlab o’qlar kabi taqiqlangan meva ni tishlar edi.
Bu o’zini oqlagan bashoratga aylandi.
Layning Gonkongga sayohati uning birinchi shokolad ta’mi bilan boshlandi.
Xitoydagi temir yo’l stantsiyasida yo’lovchining yukini olib yurganidan so’ng, Layga pul va shokolad berildi. U uni tatib ko’rdi va «undan qayerdanligini so’radi. U Gonkongdan dedi. Men ‘Gonkong jannat bo’lishi kerak’ dedim, chunki hech qachon bunday narsani tatib ko’rmagan edim», deb hikoya qilgan Lay 2007-yilda suratga olingan «Tadbirkorning chaqirig’i» hujjatli filmida.
Mao Szedunning Xitoyidagi hayot tez industrializatsiya va kapitalistik «sinfiy dushmanlarni» yo’q qilishga qaratilgan shafqatsiz kampaniyalar bilan ajralib turardi. Laylar, bir vaqtlar biznes vakillari bo’lgan oila, qora ro’yxatga kiritilgan. Otasi ularni tashlab, Gonkongga qochib ketdi. Onasi mehnat lageriga yuborildi.
Yillar o’tib, Lay o’zi va singillari o’z uylaridan olib ketilib, olomon onasini tiz cho’kishga majbur qilganini, uni itarib yuborganini va masxara qilganini tomosha qilishga majburlanganini yozdi — bu shafqatsiz ommaviy sharmandalik odatiy holga aylandi. Layning yozishicha, birinchi marta dahshatli edi: «Ko’z yoshlarim bemalol oqib, ko’ylagimni ho’l qildi. Men qimirlashga jur’at etmadim. Tanam xorlikdan yonayotgan edi».
Qaytmasdan, buvisi har bir hikoyani bir xil xabar bilan yakunladi: «Faqat ziravorlangan yeryong’oq sotsang ham, biznesmen bo’lishing kerak!»
12 yoshida u materikdan qochgan millionlab odamlarga qo’shilib, Gonkongga yo’l oldi — va Mao ning halokatli hukmronligi yillar davom etdi.
U kelgan kuni, taxminan 80 nafar dengiz kasalligi bilan og’rigan sayohatchi bo’lgan baliq ovlash qayig’ida, u qo’lqop fabrikasi tomonidan ishga qabul qilindi. U uzoq ish soatlarini «juda baxtli vaqt, kelajagim borligini bilgan vaqtim», deb ta’rifladi. U yerda hamkasbi unga ingliz tilini o’rganishga yordam berdi va keyinchalik unga intervyu berish va sudda ravon guvohlik berish imkonini berdi.
20 yoshlarining boshlariga kelib, u to’qimachilik fabrikasini boshqarar edi. Fond bozoridan daromad olgandan so’ng, 27 yoshida o’zining Comitex Knitters kompaniyasiga asos soldi.
Biznes safarlari Layni tez-tez Nyu-Yorkka olib borardi. Shunday safarlardan birida unga uning dunyoqarashini shakllantirgan kitob berildi: Nobel mukofoti sovrindori iqtisodchi Fridrix Xayekning erkin bozor kapitalizmining tarafdori bo’lgan «Qullikka yo’l» kitobi. Uning xulosasi shundan iborat ediki, «odamlarning o’z-o’zidan bo’lgan reaksiyasi» va «axborot almashinuvi» dunyodagi eng yaxshi narsalarni yaratgan. U uchun bu Gonkongning kuchi edi.
Kitob o’qishga bo’lgan ishtiyoqni uyg’otdi. U bir xil kitobni qayta-qayta o’qirdi va o’zi qoyil qolgan mualliflarning har bir kitobini iste’mol qilardi. «Men muallifning fikrlarini o’z hovlimga aylantirmoqchiman. Men bog’ sotib olmoqchiman, gullarni kesmoqchi emasman», dedi u 2009-yilgi intervyusida.
Ishlab chiqarishda o’n yil ishlagandan so’ng, uning «zerikishi» ortdi va 1981-yilda kiyim-kechak tarmog’i Giordano ga asos soldi va tez moda kashshofiga aylandi. Bu shunchalik muvaffaqiyatli ediki, Tadashi Yanai o’zining Yaponiyadagi Uniqlo brendi do’konlarini ochganda Layning maslahatini so’radi.
Lay Mao vafotidan keyin ochila boshlagan Xitoyda do’konlar ochdi. U «Xitoy G’arb mamlakatidek o’zgarishi»dan «hayajonlangan» edi, dedi u 2007-yilda suratga olingan hujjatli filmda.
Biroq, 1989-yilda Pekin Tyananmen maydonida demokratiyani qo’llab-quvvatlovchi norozilik namoyishlarini bostirdi, bu Lay va Gonkong uchun keskin uyg’onish bo’ldi, Xitoy va Buyuk Britaniya o’rtasidagi yaqinda tuzilgan kelishuvga ko’ra 1997-yilda Xitoy hukmronligiga qaytarilishi kerak edi.
Giordano Tyananmen norozilik namoyishi yetakchilarining fotosuratlari va Pekinga qarshi shiorlar yozilgan futbolkalarni sotdi va Gonkong bo’ylab do’konlarda demokratiyani qo’llab-quvvatlovchi bannerlarni namoyish etdi.
Pekindagi talabalar norozilik namoyishlari bilan birdamlikda Gonkongda millionlab odamlar yurish qildi. 2020-yilgacha Gonkong qirg’inni xotirlash bo’yicha eng yirik kuzatuvni o’tkazdi.
Lay keyinroq shu paytgacha u «Xitoy haqida hech narsa his qilmagan»ligini aytdi. U doimo hayotining shu qismini unutishni xohlardi, lekin «to’satdan, go’yo onam tun qorong’usida qo’ng’iroq qilayotgandek bo’ldi».
Keyingi yili Lay Next nomli jurnal chiqardi. 1994-yilda u Tyananmen qirg’inida muhim rol o’ynagan «Pekin qassobi» Li Pengga «nol aqlli toshbaqa tuxumining o’g’li» deb nomlangan ochiq xat chop etdi.
Pekin g’azablandi. 1994-yildan 1996-yilgacha Giordano ning Pekindagi flagman do’koni va Shanxaydagi 11 ta franchayzi yopildi. Lay o’z aktsiyalarini sotdi va raislik lavozimini tark etdi.
«Agar men faqat pul ishlashda davom etsam, bu men uchun hech narsani anglatmaydi. Ammo agar men media biznesiga kirsam, men tanlov bo’lgan ma’lumotni etkazaman, tanlov esa erkinlikdir», dedi Lay 2007-yilda suratga olingan hujjatli filmda.
U tez orada Gonkongning demokratiyani qo’llab-quvvatlash harakatining «juda faol ishtirokchisi»ga aylandi va strategiyani muhokama qilish uchun yetakchilar bilan uchrashdi, dedi Demokratik partiyaning sobiq qonunchisi Li Ving Tat.
U 1994-yilda XKPning ochiq tanqidchisiga aylandi: «Men Kommunistik partiyaga butunlay qarshiman, chunki shaxsiy erkinliklarni cheklaydigan hamma narsadan nafratlanaman». U, shuningdek, 1997-yilda Gonkongning Buyuk Britaniyadan Xitoyga o’tishi haqida xavotirlarini bildira boshladi.
«Bir asrdan ortiq mustamlaka hukmronligidan so’ng, Gonkongliklar ona yurt bag’riga qaytishdan faxrlanadilar», deb yozgan u. «Ammo agar unda erkinlik bo’lmasa ham, ona yurtni sevishimiz kerakmi?»
O’tish davrida Xitoyning o’sha paytdagi rahbari Tszyan Zemin Gonkongliklar Gonkongni boshqarishi va shahar keyingi 50 yil davomida yuqori darajadagi avtonomiyaga ega bo’lishiga va’da berdi.
2014-yildagi Soyabon harakati Pekinning Gonkongda to’liq erkin saylovlarga ruxsat berishdan bosh tortishi natijasida kelib chiqqan bo’lib, bu Lay uchun yana bir burilish nuqtasi bo’ldi.
Norozilik namoyishchilari shahar savdo tumanlarini 79 kun davomida egallab olishdi. Lay bir odam unga hayvon ichaklarini otganidan so’ng to’xtamasdan, har kuni soat 9 dan 17 gacha paydo bo’ldi. «Politsiya ko’zdan yosh oqizuvchi gaz otishni boshlaganida, men Semiz bilan birga edim», deb esladi sobiq qonunchi Li.
Harakat sud norozilik namoyishlari joylarini tozalashni buyurganida tugadi, lekin hukumat qo’zg’almadi. Besh yil o’tgach, 2019-yilda Gonkong materik Xitoyga ekstraditsiyaga ruxsat beruvchi bahsli reja tufayli yana portladi.
Tinch yurishlar zo’ravonlikning kuchayishiga olib keldi va shaharni olti oy davomida jang maydoniga aylantirdi. Qora kiygan namoyishchilar g’ishtlar va Molotov kokteyllarini otishdi, parlamentga bostirib kirishdi va o’t qo’yishdi; tartibsizliklarni bostiruvchi politsiya ko’zdan yosh oqizuvchi gaz, rezina o’qlar, suv purkagichlar va tirik o’qlar bilan javob berdi.
Lay norozilik namoyishlarining oldingi saflarida bo’lgan va to’rtta ruxsatsiz yig’ilishda ishtirok etgani uchun 20 oy xizmat qilgan. Bir namoyishchi BBCga Layni ko’rishdan hayratda qolganini aytdi: «Men uchun u band biznesmen, lekin u paydo bo’ldi».
Apple Daily keng qamrovli yoritishni ta’minladi yoki tanqidchilar ta’kidlaganidek, hukumatga qarshi harakat uchun platforma.
Hukumat maslahatchisi Ronni Tongning aytishicha, Lay norozilik namoyishlarida «muhim rol o’ynagan», chunki Apple Daily «mutlaqo noto’g’ri» shiorni — Xitoyga ekstraditsiyaga qarshi shiorni ko’targan, bu «Gonkongda xavf tug’dirmoqchi bo’lgan odamlarning tasavvurini qamrab olgan».
Apple Daily ning g’arazli rol o’ynaganligi va Layning uning pozitsiyasini qanchalik nazorat qilishi uning 156 kunlik milliy xavfsizlik sudi uchun markaziy ahamiyatga ega edi.
Apple Daily ning bosh kompaniyasi Next Digital ning sobiq bosh ijrochi direktori va ayblanuvchiga aylangan ayblov guvohi Cheung Kim-hungning so’zlariga ko’ra, Lay tahririyat guruhiga «odamlarni ko’chalarga chiqishga undash»ni buyurgan. Milliy xavfsizlik qonuni kuchga kirgandan so’ng, gazeta ikki marta reyd qilingan va oxir-oqibat 2021-yilda yopilgan.
Norozilik namoyishlari avjiga chiqqan paytda, Lay AQShga uchib ketdi va u yerda Gonkongdagi vaziyatni muhokama qilish uchun o’sha paytdagi vitse-prezident Mayk Pens bilan uchrashdi. Milliy xavfsizlik qonuni joriy etilishidan bir oy oldin, Lay ichki qarshilikka qaramay, Apple Daily o’quvchilarini o’sha paytdagi AQSh prezidenti Donald Trampga «Gonkongni qutqarish» uchun xat yuborishga undagan bahsli kampaniyani boshladi.
Sudning hukmiga ko’ra, bularning barchasi xorijiy hukumatni Gonkongning ichki ishlariga aralashishga ommaviy chaqiriqqa teng edi.
«Hech qanday sog’lom fikrga ega bo’lgan odam Pekinning kamida jim turishsiz Gonkongda biron bir siyosiy islohot bo’lishi mumkin deb o’ylamasligi kerak», dedi Tong. 2014 va 2019-yillardagi norozilik namoyishlari «sog’lom fikrga butunlay zid».
Pekin milliy xavfsizlik qonuni va «faqat vatanparvarlar» parlament tufayli Gonkong «xaosdan boshqaruvga» va «yanada gullab-yashnashga» o’tganini da’vo qilmoqda. Biroq, tanqidchilar, jumladan, o’shandan beri ketgan yuz minglab Gonkongliklar, norozilik bostirilgan va shahar erkinliklari jiddiy cheklangan deb ta’kidlamoqda.
Sobiq qonunchi Li ketganlar qatorida: «Men birinchi marta Buyuk Britaniyaga kelganimda, qo’rqinchli tushlar ko’rdim. O’zimni juda aybdor his qildim. Nega biz boshqa joylarda erkin yashay olamiz, lekin yaxshi do’stlarimiz qamoqqa tashlangan?»
Layning oilasi uning diabet kasalligi tufayli sog’lig’i yomonlashgani haqida xavotirlanib, yillar davomida uni ozod qilishni himoya qilib kelmoqda, ammo ularning murojaatlari rad etilgan. Hukumat va Layning Gonkongdagi advokatlar guruhi uning tibbiy ehtiyojlari qondirilayotganini ta’kidladi.
Layning kelini Karmen Tszan, Gonkongda oilasi bilan yashaydi, uning bolalari bobosini va u har ikki haftada tashkil qiladigan katta oilaviy kechki ovqatlarni sog’inishlarini aytadi. Uning baland ovozi dastlab qizini qo’rqitdi, lekin «ular bobosining uyiga borishni yaxshi ko’rishardi… Ular uni kulgili odam deb o’ylashadi».
U bugungi Gonkongda Lay uchun joy bormi yoki yo’qmi bilmaydi.
«Agar ko’zingizga chang tushsa, shunchaki undan xalos bo’lasiz, to’g’rimi?»
Bitimlar Vashingtonning ByteDance kompaniyasini AQShdagi operatsiyalarini sotishga majburlash bo’yicha ko’p yillik sa’y-harakatlariga chek qo’yadi.
Eng yirik bitimlardan biri bo’lgan kelishuvga raketalar uchirgichlari, o’ziyurar gaubitsalar va turli xil raketalar kiradi.
Tramp Xitoyning Si Szinpinidan Gonkongda demokratiyani qo’llab-quvvatlovchi magnatni ozod qilishni «ko’rib chiqish»ni so’raganini aytdi.
78 yoshli Buyuk Britaniya fuqarosi Gonkong va Xitoyga nisbatan sanktsiyalar qo’llash uchun xorijiy hukumatlarga lobbichilik qilganlikda ayblanmoqda.
Gonkonglik media magnati Jimmi Lay milliy xavfsizlik yo’lida muhim iz qoldirganidan so’ng xorijiy til biriktirishda aybdor deb topildi. Mana, bu ish haqida bilishingiz kerak bo’lgan hamma narsa.